З.БАТЦЭЦЭГ
Эдийн засгийн хүндрэл, дотоод хуваагдал нь БРИКС-ийн дипломат харилцаа, дэлхийн санхүүгийн асуудалд хөдөлгөгч хүч болох хүсэл эрмэлзлийг удаан хугацаанд зогсоож, барууны орнууд тэргүүтэй олон улсын байгууллагуудыг эсэргүүцэж чадаж байна. Энэ тохиолдолд эцэст нь ямар нэг зүйл өөрчлөгдөж болов уу?
Асар их нөөц бололцоотой, хурдацтай хөгжиж буй эдийн засгийн бүлэглэлийн тухай ярьж байсан үе бий. Гэвч БРИКС - Бразил, Орос, Энэтхэг, Хятад, Өмнөд Африк - ирээдүйтэй хөрөнгийн ангиллыг санал болгож байснаас дэлхийн улс төр, санхүүд нөлөөлж чадах эвсэл байгуулсан тоглогчид руу шилжих гэж тэмцэж байна. Эцэст нь өөрчлөгдөж байна уу?
Гэвч БРИКС - Бразил, Орос, Энэтхэг, Хятад, Өмнөд Африк - ирээдүйтэй хөрөнгийн ангиллыг санал болгосноос дэлхийн улс төр, санхүүд нөлөөлөх чадвартай холбоог бий болгосон тоглогчид руу шилжих үйл явцад бэрхшээлтэй тулгарсан. Эцэст нь энэ өөрчлөгдөж байна уу?
БРИКС-ийн түүх 2001 оны арваннэгдүгээр сараас эхэлсэн. Энэ товчлолыг тухайн үед Голдман Сакс хөрөнгийн менежментийн дэлхийн эдийн засгийн судалгааны албаны дарга Жим О'Нил зохиосон юм. Энэ тухай тэрээр "Дэлхийд илүү үр ашигтай эдийн засгийн БРИК хэрэгтэй" гэсэн гарчигтай нийтлэлдээ бичжээ (эхэндээ энэ бүлэгт Өмнөд Африкийг оруулаагүй).
Тухайн үед дэлхий нийтээр дот-комын хөөс хагарсан, 9-р сарын 11-ний террорист халдлага зэрэг асуудалтай тулгарч байсан. Эдгээр үйл явдлын цаана Ж.О'Нил БРИК-ийн орнуудын асар их нөөц бололцоо байгааг харж, энэ бүлэгт багтсан орнуудын ДНБ-ий өсөлт ирэх арван жилд мэдэгдэхүйц хурдасна гэдгийг онцлон тэмдэглэв.
Үүний зэрэгцээ Хятад, Энэтхэг улс эдийн засаг нь эрчимтэй өсөлтийн үеийг туулж байсан бол Орос улс баялгийнхаа үнийн өсөлтийг дэмжиж, 1990-ээд оны ЗХУ-ын дараах хямралаас ерөнхийдөө гарч байсан.
БРИК-ийн орнуудын өсөлтийн хурд өндөр хөгжилтэй орнуудынхаас маш хүчтэй түрүүлж байсан нь Ж.О'Нилийг зоригтой таамаглал дэвшүүлэхэд хүргэв. Тиймээс 2003 онд тэрээр 2040 он гэхэд БРИК нийт ДНБ-ий хэмжээгээр хөгжиж буй зургаан том эдийн засгийг гүйцэж түрүүлэх боломжтой гэж таамаглаж байсан.
Дэлхий нийт БРИК-ийн гишүүдийг цэцэглэн хөгжинө гэж найдаж байхад зарим нь цаашид нэгдэх эсэхдээ эргэлзэж байгаагаа илэрхийлжээ. Тэр үед ч, одоо ч тэд тогтворгүй ардчилал ба шууд автократуудын нэгдэл бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн эдийн засгийн бүтэцтэй. Түүнчлэн гишүүн орнуудын хоёр нь буюу Хятад, Энэтхэг хоёр хилийн бүс нутгуудын талаар ямар ч буулт хийх шинжгүй удаан хугацаанд маргалдсан.
Гэвч практикээс харахад БРИКС-ийн орнууд эдийн засгийн холбоогоо дэлхийн хэмжээнд нөлөөллийг өргөжүүлэх боломж гэж үзэж, барууны тэргүүлсэн олон улсын институциудыг орлуулах боломжийг бий болгожээ. Тэгээд хэсэг хугацаанд тэд амжилтанд хүрч байгаа юм шиг харагдсан.
2010 онд тивийн хамгийн том эдийн засаг болсон Өмнөд Африкт орж ирсэн нь тус бүлэгт илүү ач холбогдол өгчээ. 2014 он гэхэд БРИКС-ийн байгуулсан Шинэ хөгжлийн банкийг Дэлхийн банкны өөр хувилбар гэж үзэж эхэлсэн. Жилийн дараа БРИКС-ийн орнууд төлбөрийн тэнцэлд бодит болон богино хугацааны дарамт шахалт үзүүлж буй гишүүддээ тусламж үзүүлэх зорилгоор Дэмжих гэрээнд гарын үсэг зурав.
Эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл, БРИКС-ийн орнууд өнөөдрийг хүртэл, наад зах нь ДНБ-ийхээ нийлбэр дүнгээр амжилттай хөгжиж байна. Хэдийгээр Хятад улс нь эдийн засгийн томоохон өсөлтөөрөө сайрхаж чадах цорын ганц БРИКС-ийн гишүүн орон боловч дэлхийн ДНБ-д оруулсан хувь нэмрээрээ (худалдан авах чадварын паритетаар тооцсон) бүлэг бүхэлдээ Их7-г давж гарсан. Түүгээр ч зогсохгүй бүлгийн гишүүдийн хооронд хийгдэж буй худалдааны хэмжээ хурдацтай өсч байна. Гэсэн хэдий ч БРИКС-ийн томоохон амбицын ахиц дэвшил зогссон бололтой.
Зөвхөн сүүлийн үеийн өөрчлөлтүүд нь холбоо урагшлахын тулд энэ мөчийг дахин ашиглах шаардлагатай байгааг харуулж магадгүй юм. Тухайлбал, гишүүн орнууд худалдаагаа “долларгүй болгох” асуудлыг саяхан хэлэлцсэн. Мөн тэдний зарим нь БРИКС-ийн хүрээнд шинэ валют бий болгох боломжийг өөрсдөө олж харсан. Мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар "долларыг бууруулах" санаа нь үнэндээ шинэ зүйл биш боловч БРИКС-ийн өөрийн мөнгөн тэмдэгт нь Америкийн мөнгөн дэвсгэртийн "хүчийг булаан авах" эсвэл ядаж "сэнтийнээс нь ганхуулах" боломжтой юм.
Нэмж дурдахад, БРИКС уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн хөгжил, дэлхийн гүрнүүдийн оролцоог шаарддаг асуудлууд зэрэг өргөн хүрээний асуудлаар хамтын ажиллагааны платформ гэж өөрийгөө танилцуулж, эргэн ирж байгаа бололтой. Үнэн хэрэгтээ Аргентин, Турк, Саудын Араб зэрэг 19 орон БРИКС-т элсэх сонирхолтой байгаа. Тэдний бүлэгт оролцох хүсэлтийг 8-р сард Өмнөд Африкт болох дээд хэмжээний уулзалтын үеэр авч үзэх болно.
Хөгжиж буй эдийн засаг нь барууны давамгайлсан институциуд өөрсдөд нь ногдуулсан хүнд нөхцөл байдалд дургүйцдэг. Тэд улс төрийн амин чухал асуудал, тэр дундаа “ногоон” шилжилттэй холбоотой давхар стандарт гэгч зүйлээс залхаж байна. Тэд байгаль орчны шаардлага эсвэл технологи дамжуулалтыг хязгаарлах замаар эдийн засгийн хөгжлийг нь "хязгаарлах" оролдлогыг тэвчих хүсэлгүй байна.
Барууныхан Хятад, Энэтхэг зэрэг хөгжиж буй эдийн засагт илүү их нөлөө үзүүлэхийн тулд дэлхийн засаглалд шинэчлэл хийх боломжгүй буюу хүсэхгүй байгаа нь эдгээр гомдлыг улам хурцатгаж байна. Эцсийн эцэст шинэчлэлийн уриалга сүүлийн хэдэн арван жилд улам бүр чангарах болсон. Тооцоолол нь G20 байгуулагдсан 1999 оноос эхэлсэн гэж болно. Энэ нь 1997-98 онд Азид болсон санхүүгийн хямралын дараа болсон юм. Дараа нь Сангийн сайд, Төв банкны дарга нар дээд түвшний уулзалтуудыг тогтмол хийж эхлэв. Барууны бус төлөөлөгчдийн үгийг сонсох сонирхолтой байсан.
Гэвч эдгээр шинэчлэлийг хийх барууны амлалтууд юу ч болоогүй. Одоо тэдний оронд хөгжлийн банк, валют хэлбэрээр гарч ирсэн хувилбарууд нь орхигдсон мэт санагддаг бүх хүмүүст улам бүр сонирхол татаж байна. БРИКС "тоосго тоосгоор" дэлхийн шинэ дэг журмыг бий болгохыг хичээж байгаа бөгөөд бусад дургүйцсэн орнуудын дунд тэдний зорилго улам бүр нэмэгдэж байна.
Тиймээс Аргентин, Саудын Араб зэрэг улсууд энэ төсөлд нэгдвэл юу болох талаар одоо бодох хэрэгтэй. Бээжингийн албан ёсоор тодорхойлсон БРИКС+ формат нь өөр ертөнцийг үзэх үзэл, институцийн тогтолцоог сурталчлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулж чадна. Эдгээр нь Хятад улс үндэстэн дамнасан “Бүс ба Зам” санаачилгааараа дамжуулан хэрэгжүүлж буй ижил зорилтууд юм.
Мэдээжийн хэрэг, одоогоор БРИКС бүх амбицтай төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлж чадна гэдэгт итгэлтэй байж чадахгүй. БРИКС-ийн хөгжлийг удаан хугацаанд саатуулж байсан ч энэ бүлгийн гишүүдийн хэн нь ч үндэсний эрх ашгийг нэгдүгээрт тавихаа зогсоохгүй байна. Хятадын BRI-г хүртэл "империализмын шинэ хэлбэр"-тэй зүйрлэсэн нь ойрын жилүүдэд найз нөхдийнхөө дэмжлэгийг авах хамгийн сайн арга биш юм.
Ерөнхийдөө олон жилийн турш тус бүлэглэл дэлхийн хэмжээнд жинхэнэ манлайлах чадвараа харуулаагүй. Барууны эсрэг нийтлэг нэхэмжлэл нь хууль ёсны эсэхээс үл хамааран дэлхийн шинэ дэг журмыг өөрөө бий болгож чадахгүй. Тодорхой илэрхийлсэн үнэт зүйлс дээр суурилсан ертөнцийг удирдах тууштай арга барил чухал. Гэвч БРИКС-ийн орнууд ийм санал тавьсангүй.
Үүний зэрэгцээ БРИКС дахин сэргэж байгаа нь сэтгэл түгшээж байна. Барууныхны хувьд БРИКС-ийн нөлөө нэмэгдэж байгаа нь чухал сургамж болж байна. Өнөөгийн дэлхийн дэг журам хамааралтай хэвээр байхын тулд түүнийг дэмждэг байгууллагууд өөрчлөгдөх шаардлагатай болно.
Эх сурвалж: www.polit.mn