Д.ЦЭРЭННАДМИД

Шинжлэх ухааны доктор (Sc.D), профессор, сэтгүүл зүй судлаач Л.Норовсүрэнтэй ярилцлаа. 

-Монгол Улсад анхны тогтмол хэвлэл гарч сэтгүүл зүйн эх суурь тавигдсанаас хойш 110 жил улирчээ.  Та түүхийг нь  судалдаг хүний хувьд өнгөрсөн хугацаанд сэтгүүл зүйн салбар ямар замыг туулж өнөөдрийг хүрсэн талаар дүгнэж ярина уу?

-1913 оны гуравдугаар сарын 6-нд соён гэгээрүүлэгч эрдэмтэн Ж.Цэвээний үүсгэн байгуулсан “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин гарснаар Монгол Улсад үндэсний сэтгүүл зүй үүссэн гэж үздэг. Өнөөдөр  110 жилийн тэгш ой нь тохиож байна. Социализмын үед уг сониныг феодалын нийгмийн хэвлэл гэж үзэн төдий л их хэрэгсдэггүй байснаас  хилийн чанадад “Монголын үнэн” хэмээх хувьсгалт сонин гарсан 1920 оны арваннэгдүгээр сарын 10-ныг Хэвлэлийн өдөр болгон тэмдэглэдэг байлаа. Улс орон нийгмийн ардчилсан тогтолцоонд шилжиж үзэл суртлын хатуу хориг  үгүй болсноор бид түүхээ, түүний дотор соёлынхоо түүхийг үнэн зөв  бүтээх сайхан боломж гарсан юм.

 1992 онд болсон Монголын сэтгүүлчдийн VII их хурлаас “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин гарч эхэлсэн гуравдугаар сарын 6-ныг Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүссэн өдөр болгон тэмдэглэж байх шийдвэр гаргасан юм. Тэр цагаас эхлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл урьдын адил үзэл суртлын зэвсэг байхаа больж, нийгмийн харилцаанд эзлэх байр сууриа дэлхий нийтийн жишгээр тодорхойлж, дөрөв дэх засаглалын үүрэг гүйцэтгэх чиг баримжаагаар явж ирлээ. Өнөөдөр сэтгүүл зүй үүссэн өдрийг 31 дэх удаагаа тэмдэглэж байна.

Монголын сэтгүүл зүйг дэлхийн жишигтэй жишиж үзэхэд харьцангуй залуу боловч гурван төрийн нүүр үзсэн нийгмийн оюун санааны хөтөч гэж хэлж болно. Богд хаант Монгол Улсын үед гарч байсан тогтмол хэвлэлүүд дэвшилт ардчилсан үзлийг номлож, үндэсний тусгаар тогтнолыг хамгаалан бэхжүүлэх, хүн ардыг соён гэгээрүүлэхэд гол анхаарлаа хандуулж байсан бол, далан жил үргэлжилсэн коммунист сэтгүүл зүйд ололт амжилт их байсан боловч  хэвлэл мэдээллийг намын үзэл суртлын дайчин зэвсэг хэмээн үзэж чөлөөт үгийг хясан боогдуулж, мэдээллийг зөвхөн дээрээс доош буусан нэг талын урсгалтай болгон гажуудуулж байлаа. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд сэтгүүл зүй эрх баригчдын үгийг дамжуулдаг биш, харин тэдний үйл ажиллагаанд тавих олон нийтийн хяналтын хэрэгсэл болж жам ёсныхоо гольдролд орсон юм.  Ингэснээр үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж, сэтгүүл зүй “дөрөв дэх засаглал”, эрх мэдэлтнүүдийг  тунгалаг байлгах “хоточ нохой”-н үүрэг гүйцэтгэх болсон.

-Сэтгүүл зүйн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэгт гарсан өөрчлөлтийг та тодорхой хэлчихлээ. Сэтгүүл зүйн жинхэнэ “гал тогоо” болсон хэвлэл мэдээллийн  хэрэгслийн контент үйлдвэрлэл, сэтгүлчдийн ур чадварт гарсан ахиц дэвшлийг хэрхэн  дүгнэх вэ?

-Өнгөрсөн 110 жилийн хугацаанд Монголын сэтгүүл зүйд гурван том ололт гарсан юм. Тэр нь нэгд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн бүхэл бүтэн тогтолцоо бий болж бэхжсэн, хоёрт, сэтгүүл зүйн туурвилын  бүрэн төрөл зүйл төлөвшсөн, гуравт, мэргэжлийн сэтгүүлчдийн хэд хэдэн үеийг төрүүлж гаргасан явдал юм. Өнөөдөр монголын сэтгүүл зүй хөгжингүй сэтгүүл зүйн жишигт ойртож, нийгэм улс төрийн амьдралд хүчтэй нөлөөлөх боллоо. Улс төр, бизнесийн бүлэглэлд бугшсан олон бусармаг явдлыг илчилж, шударга ёс тогтооход хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл чухал үүрэг гүйцэтгэх боллоо. 

-Сэтгүүл зүйн сургалт, судалгаа ямар түвшинд байна гэж үздэг вэ?

-Сэтгүүл зүйн үр нөлөөг сайжруулахад сургалт судалгаа чухал үүрэгтэй. Энэ салбарт дөчөөд жил ажилласан хүний хувьд би сайн мэдэх юм. Манай улсад сэтгүүл зүйн сургалт, судалгаа өнгөрсөн зууны жараад оны дунд үеэс жинхэнэ утгаараа эхэлсэн байдаг. Доктор Г.Дэлэгийн Монголын хэвлэлийн түүхийн гурван боть ном уг ажлын эхлэл болсон. Түүнээс хойш сэтгүүл зүйн онол, түүх, арга зүйн чиглэлээр 400 гаруй ном бүтээл хэвлэгдэж, жар шахам эрдэмтэн судлаач төрж гарсан байна, Тавиад оны дунд үеэс тухайн үеийн ЗХУ-д сэтгүүлчийн мэргэжлээр хүмүүсийг сургаж, 1960 онд МУИС-д сэтгүүлчийн анги нээсэн зэрэг нь сэтгүүл зүйг мэргэжлийн түвшинд авч явахад том түлхэц болсон юм. 

Далаад онд биднийг сурч байх үед МУИС-д бичгийн машин, фото зургийг оролцуулаад түүх голдуу мэргэжлийн долоохон хичээл үзэж судалдаг байсан бол, одоо хорь гаруй хичээл үздэг болсон байна. Сургалтад сэтгүүл зүй өндөр хөгжсөн гаднын орнуудын туршлага, шинэ технологи эрчимтэй нэвтэрч байна. Эрдмийн зэрэгтэй, мэдлэг туршлагатай багш нартай болсон, үзэж судлах ном сурах бичиг олширсон гээд олон ахиц дэвшлийг нэрлэж болно. Хувийн хэвшлийн сургуулиуд сэтгүүлч бэлтгэх болсон нь сайн хэрэг боловч чанар жигд биш байна. Иймээс их, дээд сургуулиуд сургалтын нэгдсэн стандарттай болох шаардлага гарсан гэх мэт засч залруулах  юм байсаар л байна.

-Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаанд гарч байгаа шинэ чиглэл, арга барилын талаар та юу хэлэх вэ?

-Улс орон нээлттэй бодлого баримтлах болсны ачаар сэтгүүл зүйд эргэлтийн шинжтэй өөрчлөлт гарсан. Бид саяхан болтол иргэний сэтгүүл зүй, экологийн сэтгүүл зүй, парламентын сэтгүүл зүй, эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйг сэтгүүл зүйн шинэ чиглэлүүд гэж үздэг байлаа.  Гэтэл өнөөдөр дата сэтгүүл зүй, тогтвортой хөгжлийн сэтгүүл зүй, алгоритм сэтгүүл зүйн тухай ярьж бичих боллоо.

Бид 30 гаруй жилийн туршид хэвлэл мэдээллийн үүргийг “дөрөв дэх засаглал”, “хоточ нохой” гэх мэтээр томъёолж ирсэн. Үүнийг ялимгүй зүйрлэлтэйгээр тайлбарлавал эрх мэдэлтнүүдийг элдэв бусармаг юм хийлгэхгүй цэвэр тунгалаг ажиллуулах, ингэхийн тулд хууль хэмээх “хашаа”-нд  оруулаад үүдийг нь манаж байх үүрэгтэй гэсэн үг юм. Өнөөдөр Өрнөдийн сэтгүүл зүйд хамгийн хүчтэй дэлгэрч байгаа шинэ  чиглэл  нь шийдлийн сэтгүүл болж байна.  Сэтгүүл зүй зөвхөн хоточ нохой  байх нь хангалтгүй, харин хөтөч нохой болох ёстой  гэж тэд үзэж байна. Энэ нь сэтгүүл зүй амьдралын үзэгдэл, үйл явдлыг  зүгээр нэг мэдээлээд суух биш,  нийгмийн хөгжилд ашигтай шинэ гарц гаргалгааг хайж, улмаар хөгжлийн түүчээ, оюун санааны хошуучлагч болох ёстой гэсэн үг юм. 

-Сүүлийн үед Монголын сэтгүүл зүйг монголчууд өөрсдөө үүсгэсэн гэдэгт эргэлзэх үзэл цухалзах боллоо. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Тийм үзэл бодол цухалзаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ энэ нь ямар ч үндэслэлгүй хоосон цэцэрхэл төдий юм. Бид хуучны юм бүхнийг ад шоо үзэж социализмын үед феодалын соёл, ардчиллын үед  үзэл  суртлын зэвсэг хэмээн гадуурхаж ирсэн. Ардчилал гэдэг нь өнгөрсөн түүхийг засварлагч биш, өнөөгийн амьдралыг урагш давшуулагч байх ёстойг зарим хүн огоордог бололтой. Би тодорхой жишээ хэлье. Тухайлбал, Монголын үндэсний сэтгүүл зүйн эхлэлийг тавьсан “Шинэ толь хэмээх бичиг” сониныг соён гэгээрүүлэгч эрдэмтэн Ж.Цэвээн биш, Оросын дипломатч И.Я.Коростовец үүсгэн байгуулсан гэж үздэг хүмүүс гарч ирсэн.  Гэтэл тэр Коростовец гэгч нь Оросын хаант засгийн түрэмгий бодлогыг хэрэгжүүлэхээр Монголд ирсэн дарангуйлагч байсан юм.

Түүний шаргуу тулгалтаар 1912 оны араВдугаар сарын 21-нд гарын үсэг зурсан Орос-Монголын гэрээ нь мөн чанартаа их гүрний тулгалтаар хүлээлгэсэн дээрмийн гэрээ байсан юм. Уг гэрээнд Монголын талаас оруулахыг хүссэн Монголын нутаг дэвсгэрийн хил хязгаар халдашгүй байх, Орос, Монгол хоёр улс харилцан төлөөний сайд солилцох гэх мэт заалтуудыг хүчээр хасч, Монгол Улс Оросоос өөр улстай зөвшилцөх, гэрээ байгуулах эрхгүй гэсэн заалт оруулсан байдаг. Түүнчлэн  Монгол Улс Хаант Оросын худалдааны онц эрхийг хангах, Оросын барааг гаалийн татваргүй нэвтрүүлэх, гадаад улстай худалдаа хийхдээ Оростой байгуулсан гэрээний заалтыг зөрчихгүй байх гэх мэт хатуу заалтыг тулган хүлээлгэсэн байдаг.     

И.Я.Коростовец монгол сонин гаргаж монголчуудын санаа сэтгэлийг Оросын зүгт эргүүлэх, хүчээр хүлээлгэсэн гэрээгээ сурталчлахыг хүсч, тэр сониноо эрхлүүлэхээр Петербургт сууж байсан Базар Барадинд хүсэлт тавьж, захидал бичиж байсан боловч тэр нь бүтэлгүйтэж, аргагүйн эрхэнд Ж.Цэвээний гаргасан сонины нэрийг өөртөө  хамаатуулахыг оролдсон гэж үзмээр байдаг. Учир нь “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонины үйл ажиллагаа, нийтлэлийн бодлогод Коростовец оролцжээ гэх баримт сэлт байхгүй. Тэрээр уг сонины ажилд биечлэн оролцож ганц өгүүлэл ч бичиж байгаагүй.  Тийм боломж ч үгүй юм. Коростовец Монголд байх хугацаандаа Ж.Цэвээнтэй арав гаруй удаа уулзаж ярилцсан байдаг. Тэдний  уулзалт бүхэн үр дүнгүй өнгөрч байжээ. Ж.Цэвээн монголчуудыг сониноор соён гэгээрүүлэхийг зорьж байсан бол, Коростовец монголчуудын тархийг угаах замаар Оросын нөлөөг идэвхжүүлэхийг хүсч байсан нь тэдний зорилго, үзэл бодлын гол ялгаа юм. Гэтэл сонины  хөлд  “Эрхлэгч Цэвээн” гэсэн гарын үсэг байсаар байтал Коростовец гаргасан гээд байгаа нь ойлгомжгүй байгаа юм. И.Я.Коростовец “Шинэ толь хэмээх бичиг” сониныг гаргахад ямар нэг байдлаар тус дэм болжээ гэж үзэхэд хүрвэл тэр нь колоничлох бодлогоо хэрэгжүүлж, монголчуудыг Оросын зүгт хандуулах төлөвлөгөөнийх нь  нэг хэсэг төдийгөөс өөр юм биш байжээ. 
 Эцэст нь хэлэхэд их гүрний колоничлох бодлогыг хэрэгжүүлж, дээрмийн гэрээгээ сурталчлахыг санаархаж  байсан харийн дарангуйлагчийг Монголын сэтгүүл зүйг үндэслэгч, анхны сонины эх баригч гэж хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй юм.

-Судлаач хүний хувьд өнөөгийн Монголын сэтгүүл зүйн үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Хөгжингүй сэтгүүл зүйн жишигт ойртсон гэж би дээр хэлсэн. Манай сэтгүүл зүй нийгмийн сонор чих, соргог хараа, гэрэл сүүдрийн толь болж үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэж байгааг түүхэн хөгжлийн 110 жилийн ойн энэ өдөр итгэлтэй хэлж болно. Өөгүй цэвэрхэн юм гэж хаа ч байдаггүй болохоор засч залруулах юм байлгүй яахав. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн мэдлэг, ёс зүйг сайжруулах нь бараг мөнхийн хэрэгцээ юм. Тэр тусмаа улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн нөлөөнд автаж захиалгаар бичих, бусдыг намнах, эх сурвалж, гэрч баримтгүй зүйл бичих гэх мэт зөрчил дутагдал бүрэн арилахгүй байна. Энэ бүхэн бол засч болох зүйл. Би Монголын сэтгүүл зүйн ирээдүйг өөдрөгөөр хардаг.

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин

2023 ОНЫ ГУРАВДУГААР САРЫН 6. ДАВАА ГАРАГ. № 47 (7032)