Н.МӨНХЖИН

Бээжингийн Тяньанминий талбайд эсэргүүцлийн хөдөлгөөн дэгдэхэд нэр хүнд бүхий Бейдагийн их сургуулийн Биологийн факультетийн гуравдугаар курсын оюутан Шэн Тон 20 настай байжээ. Тэрээр оюутны хөдөлгөөний тол­гойлогчдын нэг байсан бөгөөд Засгийн газартай яриа хэлэл­цээ хийх хорооны гишүүн байсан юм. Шэн нийслэлийн төв талбай дахь аллагын гэрч болсноос хойш зур­гаа хоногийн дараа буюу зургадугаар сарын 10-нд Бээжин­гээс зугтан гарч чаджээ. Шэн Тон Америкт ирээд Хятад дахь ардчилсан үйл явцыг дэмжих Democracy for China Fund санг байгуулсан юм. 1990 онд Тяньан­миний эсэргүүцлийн хөдөл­гөөний талаар анхны номоо гаргажээ.

Тухайн үед гадаад руу гараад байсан оюутнууд эх орон­доо тавтай эргэн ирж болно хэмээн Хятадын удирдагч Дэн Сяопин мэдэгдсэн нь Шэний сэтгэлийг хөдөлгөж тэрээр 1992 онд нутагтаа буцаж ирсэн ч шоронд орсон байна. Гэвч Хятадын эрх баригчид 54 хоногийн дараа Билл Клинтоны засаг захиргааны болон бусад дарамт шахалтын улмаас түүнийг суллажээ. Шэн Тон 1990-ээд оны сүүлчээр програм хангамж, хэвлэл мэдээллийн салбарын бизнесмэн болон гялалзсан ч босогч, тэрслүү зангаа орхисонгүй. Нью-Йоркт очиж “Уолл Стритийг эзэл” жагсаалд оролцож байсан удаатай.

Түүнтэй EL PAIS сонин улсаар холбогдон ярилцжээ.

-Та яагаад 1989 оны ардчиллын төлөөх хөдөл­гөөнд нэгдсэн юм бэ?

-Их сургуульд ороод л оюутны хөдөлгөөнд аль хэдийнэ нэгдчихсэн бай­сан. 1989 онд ахмад идэвх­тэн цөөхөн оюутны нэг нь би байлаа. 1980-аад оны эцсээр оюутнууд улс төр сонирхохоосоо илүү гадаадад сурч, наймаа хийхийг боддог байсан. Ху Яобан нас барах хүртэл Бейда их сургууль дээр бай­даг бидний жижиг бү­лэг бараг дэмжлэг авдаггүй байсан даа. Ху Яобан үнэн хэрэгтээ хамгийн шинэч­лэгч үзэлтэй коммунист ли­дер байсан тул 1986-87 онд оюутны хөдөлгөөнд оролцож байсан залууст түүний үхэл онцгой туссан юм. 1987 онд оюутны хө­дөл­гөөнийг хүчээр дарс­ны дараа Ху Яобан шахалтад орж огцорсон.

-Тэр хөдөлгөөнөөс хам­гийн сайнаар дурсагддаг зүйл юу вэ?

-Дөрөвдүгээр сарын 26 гэхэд гудамжны эсэр­гүүцэл, хичээл хаях зэрэг их сургууль дээрх үйл ажиллагаа эхлээд найм, ес хоносон байсан. Коммунист намын ал­бан ёсны сонин дээр ма­най хөдөлгөөнийг “Хувьс­галын эсэргүү, “хү­мүү­жүү­лэгчид”-ийн хийж буй ажил” хэмээн нэрлэсэн редакцийн өгүүлэл гарсан байлаа. Эсэргүүцлийн хө­дөлгөөний гол цө­мийг бүрдүүлж бай­сан Бээжингийн их сур­гуу­лийн оюутнууд “Ху Яобаныг дурсаж, аядуу шинэчлэл хийхийг хүсч, гуйж байхад яагаад ин­гэж бичиж байгаа юм” хэ­мээн их уурласан. Бид 27-нд төлөвлөөд бай­сан жагсаалаа хийсэн бол цагдаа нарын хатуу нүүр­тэй тулах байсан. Би Бейдагийн мэдээллийн төвийн ажилтан байсан. Үүнээс гурав хоногийн өм­нө эсэргүүцлийн жаг­саа­лыг зохион байгуулах хорооны таван гишүүний нэгээр сонгогдчихсон бай­сан юм. Тэр шөнө бид “Зөв­хөн оюутны хотхон дот­­роо жагсаал зохион бай­гуулъя, тэгвэл дээрээс ирэх дарамт шахалт хавь­гүй бага байна” хэмээн олонхийн саналаар шийд­сэн. Гэвч дараагийн өдөр нь оюутнууд жагсаалд нэг­дэхээр шийдэж, хо­рооны таван гишүүний ман­лайллын үүрэг дууссан юм. Хотын төв рүү явж байхад хажуугаар зогссон бараг сая орчим хүн бидэнтэй мэндчилж, дэмжсэн. Тэр мөч их дурсгалтай бай­даг. Бид Засгийн газарт анхааруулга өгч чадсан.

-Тэгвэл хамгийн муу дурсамж нь...?

-Аллагын шөнө. Зур­га­дугаар сарын 3-ны шөнө би Сидан дүү­рэгт (Тяньанминий тал­бай­гаас баруун тийш хоёр км) байсан юм. Олон жаг­сагчийн үхлийг би харсан. Хоёр залуу хуягт тээвэрлэгч болон цэр­гүүдийг ачиж явсан машин руу алхаж “Хүмүүс рүү буу­даж болохгүй” гэж хаш­гирч явсан. Тэд цэр­гүү­дийг ятгаж, зогсоож чадах юм шиг сэтгэгдэл төрж байсан даа. Би тэр үед богино үстэй, хөөрхөн залуу байсан. Тэдний араас гүйж ачааны машинд хүрээд тэр олон буун дуу, үхлийг хараад дийлдэшгүй сэтгэхүйд автсан. Тэгээд цэргүүдтэй ярьж эхэлж “Та нар Бээжинд байгаагаа мэдэж байна уу” гэж асуу­хад тэд толгой сэгсрэн ня­цааж байсан юм. Тэр үед гар бууны дуу гарсан. Тэр ачааны машинд байсан офицер над руу буугаа чиглүүлэх шиг болсон. Миний ард хэдэн хүнтэй жижиг бүлэг явж байсан, тэдний урд байсан ганц хүн нь би байсан. Сум миний хажуугаар өнгөрч ард явж байсан эмэгтэйн нүүрэнд нь туссан. Хэн нэг нь намайг татаж авто зам, явган замыг тусгаарлаж байсан хашлаганы араар оруулсан юм. Тэр эмэгтэйн нүүрэнд туссан сумны нүх одоо ч нүдэнд харагддаг. Тэр үед таарсан манай нэг хамаатан намайг дугуйндаа суулган зайлуулсан. Мөн хэсэг хүмүүс нэг цэргийг элдэн хөөж тоосго ховхлон шидсээр гэмтээхийг хар­сан. Дараагийн 15 жилийн турш би хар дарж зүүдэлдэг байлаа. Тэр үйл явдлыг тайван тунгааж харж чадах хүртлээ олон жил болсон.

-Эсэргүүцлийн хөдөл­гөөн яагаад бүтэлгүйтсэн юм бэ?

-Яагаад бүтэлгүйт­сэнийг их хожуу л мэдсэн. Эсэргүүцлийн хөдөлгөөн өргөжиж, нийгмийн янз бүрийн давхаргыг хамраад байсан. Хятад даяар 400 га­руй хотод 100-150 сая хүн гудамжинд гарч эсэр­гүүц­лээ илэрхийлсэн юм. Жагсаал ийм амжилтад хүр­сэн хийгээд дараа нь цус урсган дарсан нь Хятадын Коммунист на­мын гол цөм доторх хага­ралтай холбоотой. Тэр бол Хятадын орчин үеийн түүхийн тун чухал үе байсан. Дэлхийн түү­хэнд ч чухал үйл явдалд тооцогдоно. Гэхдээ одоо ч хэтэрхий шинэ түүх хэвээрээ байна шүү дээ. Тэр үед яг юу болсон, Тяньанминий талбай дээрх зургадугаар сарын 4-ний үйл явдлын зарим учир, зангилаа одоо ч тайлагдсаар байна.

-25 жил өнгөрсний дараа бид ямар сургамж авах ёстой вэ?

-Хоёр чухал сургамж байна. Бид улс төр, эдийн засгийг либералчлах, шу­дарга ёсыг хөхиүлэх шаард­лага тавьж байсан. Авлигын эсрэг дуу хоо­лой ч хүчтэй байсан. Хэ­дийгээр улс төр, хүний эрх, иргэний эрх чөлөөний талбарт ноцтой ухрал, догол­дол гарч байсан ч Хятадын эдийн засгийн гай­хамшиг гэж нэрлэсэн нэг зүйл байсныг бид мэд­нэ. Засгийн газар энэ санааг гаргасан хүнийг хөнөөсөн байж болох ч тэр санааг хүлээн авч Хятадын нийгэм, эдийн засгийн хөгж­лийг тун хурдан хэм­нэл­тэйгээр нээсэн.

Нөгөө нэг нь санаа их зовоосон, гунигтай сур­гамж. Хятад улс зөв­хөн цэргийн хүч, эдийн засгийн баялгаа хөг­жүүлснээр баян, хүчир­хэг улс болж чадах уу? Зөв­хөн эд материал дээр төвлөрч хөгжин цэ­цэг­лэж хүмүүсийг аз жар­галтай болгож чадах уу? Үүнийг ялгаж салгаж, давж гарах нь эдийн зас­гийн хөгжлөөс ч илүү сур­гамж, гэрээслэл юм. Тяньанминий талбай дээр дахиж жагсаал хийлгэхгүй, улс орны  аюулгүй хангах ёстой гэсэн нэрийн дор бүх ард түмнийг дуугүй бол­гож, номхон хүлцэнгүй байл­гах ажлыг гарамгүй хийсэн. Нөхцөл байдал одоо ч тэр үеийн аймшигт аллагын дараахь нөхцөл байдал, сэтгэхүйтэй адил байна. Бага насны хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөний дараа ямар байдалтай, ямар айдастай байдагтай адил айдас, хүйдсийн сэт­гэхүй одоо ч байсаар бай­на. Хүмүүс одоо тэр үйл явд­лын талаар ярихгүй байна.

-Та 1989 оны зурга­ду­гаар сарын 10-нд ни­сэх онгоцоор Бээжинг ор­хин гарч чадсан. Нисэх бууд­лын цагдаагийн хяналт шал­галтыг хэрхэн давж гар­сан бэ?

-Тэрийгээ одоо ч сайн мэддэггүй. Бараг л гай­хам­шиг тохиосон. Учир нь олон хүн баривчлагдаж, олон хүн Хятадаас гарч чадах хүртлээ олон сар, жилээр нуугдсан байсан. Биднийг олон хүн дэмждэг байсан нь зугтаж гарч чадах нэг шалтгаан болсон болов уу гэж боддог. Сайд нар, генералуудын талаас илүү нь бидний талд байсан. Хүмүүс туслах гэж оролдож байсан нь Засгийн газрын хүмүүст нөлөөлсөн. Бид нар эх орончид байсан. Бид Коммунист намыг унагах гэж оролдоогүй. Аллага болоход миний гэр бүлд мэдээ дуулгах хүмүүс байсан болохоор намайг нууг­дуулж чадсан юм. Нууг­даж байсан сүүлчийн газраасаа нисэх буудал хүрэхдээ цагдаагийн ма­шинаар явж байлаа шүү дээ. Намайг Хятадаас зугтахад Засгийн газрын нэг хэсэг нь тусалж байгааг Зас­гийн газрын нөгөө хэсэг нь мэдэхгүй байсан.

-Хэзээ нэгэн цагт ард­чил­сан Хятад орныг харна гэдэгтээ итгэдэг үү?

-Хэзээ гэдгийг мэдэх­гүй ч надад найдвар байгаа. Одоогоор би гутранги үзэлтэй байна. 1989 оныг одоотой харьцуулбал Хятадын нийгмийн хүч­нүүд болон Коммунист намын янз бүрийн бүлэг, фракцийн хооронд хамтран ажиллах жинхэнэ боломж гарч ирээд байна. Эдийн засгийн хувьд, хотын иргэдэд амьдралын илүү сайн нөхцөлийг бий болгосон. Энэ ололтыг үгүйсгэх шалтаг байхгүй. Гэвч байгаль орчин бохирдож, иргэдийн ихэнх нь аймшигтай нөхцөлд ажиллаж, ийм өндөр үнэ төлөх хэрэг байсан юм уу. Эрх баригчид нэг удаа хожигдохыг ч хү­лээн зөвшөөрдөггүй юм шиг байгаа юм. Бид бол зуун удаа хожигдсон ч чад­на. Учир нь Хятадад идэвхт­нүүдийн нэгээс илүү үе байна. Нэг систем ийм удаа үргэлжилж чадахгүй гэж түүх надад хэлдэг. Дарангуйллыг өргөжүүлж, хүний эрхийг гажуудуулж байгаа нь надад гунигтай санагдаж, намайг гутранги болгож байна. Гэвч Хятад дахь идэвхтнүүд надад итгэл найдвар хайрлаж байна.