Бямбагэрэлийн БАЯРЖАВХЛАН

Улс орны хөгжлийг урагшлуулахад салбар, салбарын зөвлөхүүдийн санал, санаачлага чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн.  Тэгвэл “Зууны мэдээ” сонин “Зөвлөхүүдийн танхим” ярилцлагын булангаа эхлүүлж, тэдний хийж бүтээсэн ажил үйлсээс суралцах, дэвшүүлсэн шинэ санал санаачлагыг  хэрэгжүүлэх гарц, шийдлийг танилцуулж байна.
Шинэ булангийнхаа анхны зочноор Монгол Улсын химийн зөвлөх инженер Р.Оюунбатыг урьж ярилцлаа.

Тэрбээр Монголын уул уурхай, химийн технологийн салбарт анхдагч хэд хэдэн зүйлийг хийжээ. Тодруулбал, ШУТИС-ийг Химийн технологич  мэргэжлээр төгссөн анхны төгсөгчдийн нэг. Алтны хүдэр боловсруулах үйлдвэрийн хамгийн анхны эмэгтэй дарга. Мөн алтыг цианид натритаар уусгах технологиор мэргэшиж Монгол Улсын зөвлөх инженер цол хүртсэн анхны химийн инженер юм. Уул уурхай, химийн инженер технологийн салбарт эмэгтэй хүн ажиллахад хэцүү. Гэсэн ч  Р.Оюунбат 1998 онд их сургууль төгссөн цагаасаа өнөөг хүртэл өөрийн хичээл зүтгэлийг зориулан ажиллаж байгаа юм. 

Мөн алтны үндсэн ордыг цианитаар уусгах технологийн салбарыг Монголд хөгжихөд өөрийн хувь нэмэр оруулсан түүний яриаг хүргэж байна.

-Уул уурхай бол манай улсын эдийн засгийн голлох салбар. Тэр дундаа алт олборлох технологи болон цианид натрийн тухай яриагаа эхэлье?

-Дэлхийн хэмжээнд үйлдвэрлэгдэж буй цианидын 20 орчим хувийг уул уурхайн салбарт ашигладаг гэсэн тоо бий. Үлдсэн 80 хувийг кофег кофеингүйжүүлэх, хоолны давсыг харлахаас хамгаалах, металлыг бүрэх, хатаах зэрэг металлурги, хөнгөн хүнсний салбаруудад ашигладаг. Цианид нь галт уулын дэлбэрэлт, биологийн зарим процесс, хуванцар шатаах, тэр байтугай тамхи татах үед үүсэж байдаг. Тодруулбал, шүүлтүүргүй нэг ширхэг тамхинаас 500 мкг, шүүлтүүртэй тамхинаас 100 мкг, автомашины катализаторгүй хөдөлгүүртэй машин нэг км явахад 7-9мг/км,катализатортой машин 0.6 мг/км синилийн хүчил буюу цианийн хүчил үүсэж байдаг. Алтны үндсэн ордын хүдэр боловсруулахад цианидыг ашиглах технологийг зөвхөн манайд бус өөр олон оронд хэрэглэдэг натрийн, калийн цианит нь хамгийн хортой бодисуудын тоонд багтана. Хоруу чанар нь өндөр, өөрөөр хэлбэл маш бага тун нь хүнийг үхэлд хүргэж болзошгүй. Тэр утгаараа үйлдвэрлэлийн технологийн явцад өндөр хариуцлага, аюулгүй ажиллагааны дүрмийг чанд сахих хэрэгтэй болдог.

-Алт боловсруулахад натрийн цианидыг хэрхэн ашигладаг вэ?

-Уул уурхайн салбар тэр дундаа алтны үндсэн ордод тухайн ордын хүдрийн шинж чанараас хамааран, цианидаар уусгах технологиудыг дангаар болон хослуулан хэрэглэдэг. Манай улсад ч гэсэн дээрх аргуудаас гравитаци болон цианидаар уусгах технологийг ихэвчлэн ашиглаж байна. Гравитаци нь хүдрийг хүндийн хүчээр баяжуулж, алтыг ялгаж авдаг. Гэхдээ нэг сул тал нь тоосонцор, жижиг хэмжээтэй болон эрдсийн дотор байх алтыг бүрэн гүйцэд авч чаддаггүй. Хүдэрт байгаа алтыг гүйцэд авахын тулд цианидаар уусгах технологийг ашигладаг. Манай улсад алтны үндсэн ордын өндөр агуулгатай хүдрийг тусгай ганд уусгах харин бага агуулгатай хүдрийг нуруулдан уусгах гэсэн хоёр технологийг хэрэглэж байгаа. Жишээ нь, нуруулдан уусгах арга нь стандартын дагуу бэлтгэгдсэн буюу хамгаалалтын шавар үе, хайрган үе болон тусгай зориулалтын плёнка дэвссэн талбай дээр хүдрийг овоолон цианид натри бүхий уусмалыг нэвчүүлэн алтыг уусгаж авдаг. Одоогийн байдлаар цианидаар уусгах технологийг Монголд хэд хэдэн компани ашиглаж байгаа.

-Цианид натрийг ашиглан алт боловсруулах технологийн хувьд хүний эрүүл мэндэд учруулж болох хор хохирол хэр байдаг вэ?

-Хэрэглээний тухайд гэвэл, натрийн цианид ч бай, энгийн хоолны давс эсвэл эм ч бай ялгаагүй бүгд зохих хэм хэмжээнд, тодорхой тунгаар хэрэглэдэг. Химийн бодисыг ямар нөхцөлд, аюулгүй ажиллагааны дүрмийг хэрхэн сахиж хэрэглэж байна вэ гэдгээс бүх юм хамаарна. Алтны үндсэн ордод цианидыг ашиглах технологи нь нийт алт баяжуулах технологид 90 хувийг эзэлдэг судалгаа байдаг. Олон улсын практикаас харахад үйлдвэрлэлийн буюу уусган баяжуулах технологийн явцад ажиллагсад хордсон гэх тохиолдол байхгүй. Учир нь технологийн процесст цианидын сулруулсан хэдэн мянга дахин сулруулсан уусмалыг ашигладаг мөн үйлдвэрийн технологийн хяналтын систем харьцангуй сайн байдаг. Гол нь технологийн явцад аюулгүй ажиллагааны журмыг зөрчсөн, ажиллагсдын хариуцлагагүй байдлаас болж хүний арьс, салстад нөлөөлөх тохиолдол гардаг. Гэхдээ ямар ч үйлдвэрлэл, ямар ч технологийн үйл явцын хувьд аюулгүй ажиллагаа, ажиллагсдын хариуцлага хамгийн чухал байдаг. Алт боловсруулах технологи дээр ч ялгаагүй.

-Тэгвэл байгаль орчны тухайд?

-Цианидын хувьд ус, хөрс, агаарт уг бодис хэр хэмжээгээр агуулагдвал хүний эрүүл, мэнд болон байгаль орчинд аюул учруулахааргүй байхыг судлаачид тооцоолон стандарт гаргасан байдаг. Монгол Улсад ч гэсэн ус, хөрс, агаарт агуулагдаж болох цианидын агууламжийн хэмжээг заасан стандартууд байгаа. Тухайбал, Хөрсний механик бүрэлдэхүүн дэх цианидын агууламж нэг кг шаварлаг хөрсөнд 25 мг, элсэрхэг хөрсөнд 10 мг-аас ихгүй байхаар зааж өгсөн байдаг. Үйлдвэрлэлийн нөхцөлд цианидын уусмалын шүлтлэг орчин буурсан тохиолдолд синилийн хүчил үүсдэг. Энэ нь хатуу болон уусмал цианидаас дутахааргүй аюултай бөгөөд ажиллагсдын ажиллаж буй орчин дахь синилийн хүчлийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг 5 мг/м3 гэж стандартаар тогтоосон байдаг. Энэ утгаараа цианидаар уусгах технологитой үйлдвэрүүдэд агаар дах синилийн хүчлийг хэмжих тусгай багаж, дохиоллуудыг байрлуулах ёстой.
-Цианид натрийг алт боловсруулах технологийг ашиглахдаа болзошгүй эрсдэл, аюулаас хэрхэн сэргийлэх вэ?
-Монголд цианидын технологиор алтны хүдрийг боловсруулж байгаа 7-8 орд буюу уурхай, үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна. Аливаа үйлдвэрлэлийг эрсдэлгүй явуулахад технологийн сахилга бат, аюулгүй ажиллагааг мөрдөж ажиллах нь маш чухал бөгөөд ажиллагсдын мэргэжлийн чадвар, мэргэшсэн байдлаас ихээхэн хамаарна. Мөн нөгөө талаас алтыг нь авсан хүдрийн хаягдлыг байршуулахад байгаль орчинд үзүүлэх хор нөлөөний тухай яригддаг. Алтыг нь авсан хаягдал дах цианидыг саармагжуулах үйл явцыг стандарт, шаардлагын дагуу хийж хоргүйжүүлэн тодорхой байгууламжид байршуулах ёстой. Үүнийг мөрдвөл аюул тарих, хор хөнөөл хохируулах зүйл үгүй. Хаягдлаа саармагжуулахад ашиглах технологиуд үйлдвэрүүдэд өөр өөр. Гэхдээ усанд, агаарт, хөрсөнд байвал зөвшөөрөгдөх цианидын хувийг хэтрүүлэхгүй байх нь хамгийн чухал. Түүнээс гадна хөрс, ус руу орохгүй тусгай пленк, давхарга байх ёстой. Нөгөө талаас хаана хаях вэ, хангайд байна уу, говьд байна уу өөрөөр хэлбэл үер, ус зэрэг болзошгүй эрсдлээс хамгаалах талаар нарийн тооцох нь аюулгүй, байгальд хоргүйгээр дээрх технологийг хэрэглэх үндсэн гарц юм.

-2020 онд У.Хүрэлсүх ерөнхий сайд байхдаа Казахстанд айлчлах үеэрээ алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих тухай ярьсан байдаг. Цэвэршүүлэх үйлдвэр барьснаар ямар ашигтай вэ?

-Манай улсад алт, мөнгө, цагаан алтны бүлгийн үнэт металлуудыг олон улсын стандартын дагуу дотооддоо цэвэршүүлэх үйлдвэр жилд нийт 75 тонн буюу 50 тонн нь алт, 25 тонн нь мөнгө цэвэршүүлнэ гэсэн төсөл байдаг. Гэтэл 2021 болон 2022 онуудад дунджаар 8тн алт олборлосон байна. Үүнээс гадна бусад оронд жилд арваас дээш тонн үнэт металл цэвэршүүлдэг үйлдвэр ашигтай ажиллана гэсэн судалгаа байдаг. Тэгэхээр алт болон үнэт металл цэвэршүүлэх үйлдвэрийн бодит хүчин чадал, эдийн засгийн үр ашиг зэргийн сайтар тооцоолох шаардлагатай. Цэвэршүүлэх үйлдвэр барьснаар сорьц өндөртэй алт гаргаж авах боломж бүрдэнэ. Цэвэршүүлэх явцад дагалдах үнэт металлыг ялгаж авч болно. Алтаа цэвэршүүлдэг болвол илүү найдвартай бүтээгдэхүүн гаргах боломж бүрдэнэ. Манайд алтыг сорьцоороо тооцож тушаадаг бөгөөд цэвэршүүлэх явц нь гадны улсад явагддаг учир дагалдах үнэт металуудаа дотооддоо шингээж чадахгүй алддаг. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих яриа миний санахад 2012 оноос магадгүй түүнээс өмнө ч яригдаж байсан боловч одоог хүртэл барьж чадаагүй байна. Зөвхөн алт цэвэршүүлэх үйлдвэр биш улс орондоо хэрэгтэй байгаа ашигт малтмалын баяжмалуудыг гүйцээн боловсруулах үйлдвэрүүд тухайлбал, ган болон зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэр барих төсөл олон жилийн өмнөөс яригдсан. Гэвч ажил хэрэг болдоггүй. Харин нефтийн үйлдвэрийн төсөл харьцангуй явж байна. Эх оронд хэрэгтэй төсөл хөтөлбөр нь засаг төр солигдсон ч хэвийн үргэлжилдэг тогтолцоо л бидэнд алга. Мөн төр инженерүүдээ дэмжиж дуу хоолойг сонсдог баймаар байна.

-Байгалийн ухааны салбарын мэргэжилтэн болон инженерээр сурах хүмүүс ховор болсон. Тодруулбал, МУИС-д химич мэргэжлээр жилд хоёр хүүхэд төгсөж байна. Танай салбарын боловсон хүчний асуудал ямар байна вэ?

-Дээр үед багш, инженер мэргэжилтэй хүнийг нийгэмд үнэлэх үнэлэмж өндөр байсан. Харин одоо инженер байгалийн ухааны мэргэжлүүдийн ач холбогдол үнэ цэнийг ойлгохгүйгээс болж энэ төрлийн мэргэжлийг эзэмших сонирхолтой хүмүүсийн тоо багассан. 2005-2015 он хүртэл залуучууд инженер мэргэжлийг ялангуяа уул уурхайн салбарын инженер мэргэжлийг сонирхдог байсан. Одоо сонирхож ороод төгссөн ч мэргэжлээрээ ажиллах нь ховор байна. Химич, химийн инженер технологич гэдэг мэргэжил бол зөвхөн уул уурхай хүнд үйлдвэрийн салбараар хязгаарлагдахгүй. Маш өргөн цар хүрээг хамардаг мэргэжил. Хөнгөн, хүнс, эм, гоо сайхан, барилга, зам гээд бүхий л салбартай хамаатай. Улс орон хөгжин цэцэглэхэд химийн технологич, химийн инженерүүд чухал үүрэгтэй байдаг. Бүх салбар мэргэжлийн инженерийн багтай хамтран ажилладаг бол маш хурдан хугацаанд хөгжих боломжтой. Мөн гадаадад төгссөн залуучуудыг авчрах нь чухал байна. Ингэснээр бид үйлдвэр технологийг хөгжүүлэх боломжтой. Мөн мэргэжилтэй ажилтан бэлдэх нь чухал байна. Үйлдвэр 300 хүнтэй байлаа гэхэд түүний 30 нь инженер байдаг бол үлдсэн хувь нь мэргэшсэн ажилтан байдаг. Тиймээс мэргэшсэн ажилтанг бэлтгэдэг болох хэрэгтэй байна.

-Монгол Улсад зөвлөх инженер ямар эрх үүрэгтэй байдаг юм бол?

-Тухайн салбар, чиглэлдээ олон жил ажилласан инженерүүдийг мэргэшсэн болон зөвлөх инженер гэх зэрэг олгодог болсон. Өөрийн ажиллаж буй салбартаа 5-10 жил ажилласан инженерийг мэргэшсэн инженер, 15-20 жил ажилласан ажлын туршлагатай инженерүүдийн зөвлөх зэрэгтэй болдог. Тухайлбал техник-эдийн засгийн үндэслэл, зураг төсөл, дизайны ажлыг хийж гүйцэтгэх, удирдах, шинжээчийн дүгнэлт гаргах, үйлдвэр барьж байгуулах, технологийн шинэчлэл хийж хэрэгжүүлэх зэрэг асуудал дээр шийдвэр гаргах түвшинд бэлтгэгдсэн, мэргэжлийн өндөр ёс зүйтэй, тангараг өргөсөн инженер хүнийг зөвлөх инженер гэдэг. 

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин

2023 ОНЫ НЭГДҮГЭЭР САРЫН 18. ЛХАГВА ГАРАГ. № 13 (6998)