Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

“Соён гэгээрлийн цуврал” булангийн энэ удаагийн зочноор ШУА-ийн Физик-технологийн хүрээлэнгийн захирал, академич Б.Чадрааг урилаа.

-Таны хурал цуглаанд хэлсэн үг, ШУА-д тавьсан илтгэлээс харж байхад  Оюунлаг Монгол Улсыг байгуулъя гэсэн үг ихээхэн анхаарал татсан. Мэдээж та боломжгүй зүйл дэвшүүлээгүй байх, энэ тухай ярилцлагаа эхэлье?

-Улс болгон өөрийн гэсэн хөгжлийн онцлог­той. Хүмүүсийнх нь  сэтгэх, бүтээх чадвар   маш өндөр, агуу түүх, уламжлалтай, байгалийн баялаг сайтай орон яаж хөгжих вэ гэсэн бодлого байх ёстой. Тиймээс оюун­лаг Монгол Улсыг бай­гуулах хэрэгтэй гэж үздэг. Улс орны зүгээс ч нэг­дүгээр зорилгоо ин­гэж тавих хэрэгтэй. Ийм боломж бий гэдэг нь тал бүрээр нотлогдож байгаа. Хамгийн чухал нь хүн амын сэтгэх чадвар, хийж бүтээх авьяас гол юм.

Саяхан Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нэгэн сонирхолтой судалгааны материал дэлгэж тавьсан. Түүнд дэлхийн 200-аад улс орны  дотроос монгол хүний сэтгэх чадвар тавдугаар байрт орж байна гэсэн байсан. Энэ гайхамшигтай үзүүлэлт. Би үүнийг үнэн гэж бодож байгаа. Манай залуус хаа явсан газраа толгой цохиж, цойлж  гараад ирдэг. Би ШУА-ыг 20 гаруй жил удирдахдаа олон залуусыг гадагш явуулж сургасан. Ялангуяа 1990-ээд оноос хойш барууны хөгжилтэй орнууд руу сурах, судалгааны  ажил хийх шугамаар явуулж байсан. Тэд  хэдхэн жилийн дараа  төслийн удирдагч, лабораторийн эрхлэгч болсон байгаа юм. Гэтэл арав, хорин жил ажилласан бусад орны эрдэмтэд “Яагаад танай хүмүүс ийм байна вэ. Та бүхэн яаж бэлтгэв. Мөнгө төгрөг өгдөг юм уу” гэхчлэн сонин юм асуудаг. Тэгвэл монгол хүн өөрөө онцгой авьяастай юм. Дээр нь байгалийн баялаг, улс орны онцлог, өв соёл уламжлал гээд бусад зүйлийг нэмэхээр ямар байх нь ойлгомжтой. Би монгол хүн болж төр­сөндөө баярладаг, “Ямар азтай юм бэ” гэж боддог.

-Монгол хүний онцгой авьяаст юу нөлөөлдөг юм бол?

-Би дэлхийн бөмбөр­цөгийг олон тойрсон. Дэлхийн болон олон улсын  шинжлэх ухааны байгууллагуудын  хүндэт  гишүүний хувьд  олон газар оронд явсан. Тэгэхэд Монгол шиг газар нутаг, ой мод, тал хээр, говь, галт уул, нуур, цавчим хавцал, элсэн цөл цогцолсон, тэр нь байгалийн унаган төрхөөрөө байгаа нь  бараг байхгүй. Байгалийн хувьд маш онцгой. Ийм тогтоцыг  хүний биед маш тохирсон  нутаг гэж үздэг, шинжлэх ухаан ч  баталсан байдаг юм. Жишээ нь сансрын нисгэгчийг бэлтгэхийн тулд дэлхийн 60 гаруй оронд судалгаа хийсэн. Ийм газар далайн төвшнөөс  1000-1300 м-ийн өндөрт байх ёстой гэж үздэг. Тэгвэл Монголын газар нутаг нийтдээ тэр төвшинд байдаг учраас яг тохирно. Монголын түүхийг аваад үзэхэд ч үнэхээрийн гайхамшигтай. Төв Азид 2200 гаруй жилийн өмнө өөрийн төрт улсаа байгуулсан байна гэдэг бол дэлхийн ууган орны нэг гэсэн үг шүү дээ. Би ШУА- ийн ерөнхийлөгч байхдаа манай түүхийн ноён оргил, сүр хүч бол­сон эрдэмтэд нас өн­дөр болсон учраас Н.Багабанди Ерөнхийлөгч дээр ороод Монголынхоо түүхийг шинээр томьёолж бичвэл яасан юм бэ гэж хэлснээр түүхийн  таван боть бүтээлийг  зохиож хэвлүүлэхийг надад даалгасан юм. Өнөөдөр Баруун Европынхон ч  гэсэн Монголын түүхийг янз бүрийн хэлээр орчуулж байна. Энэ бол Монгол гайхалтай түүхтэй орон болохыг харуулж байгаа юм.

-Монголын түүхийн амин сүнс гэвэл та юуг нь онцлох бол?

-Олон зуун мян­ган жилийн турш монгол­чуудын хийж ирсэн гол зүйл бол хамгийн нэг­дүгээрт, тусгаар тогтнолоо хамгаалахын төлөө, тусгаар тогтносон улс байхын төлөө дайн байлдаан, бүх ард түмний  хөдөлгөөн, эв нэгдэл энэ  бүгдээ зориулж ирсэн байдаг. Үүгээрээ бид  гайхамшигтай ард түмэн.  Тэгэхээр бидний оройн дээд шүтээн, хүн болгоны үүрэг бол тусгаар тогтнолоо хамгаалахын төлөөх тэмцэл юм байна гэдгийг “Монголын түүх” таван боть зохиолын уншсан хүн болгон мэдэж мэдрэх учиртай.

-Тэгвэл орчин үед бид­ний өмнө  тулгарч байгаа бэрхшээл юу вэ. Бид одоо юуны төлөө тэмцэж, бүх нийтээрээ хөдөлгөөн өрнүүлэх ёстой вэ? 

-Монгол Улсад тулгарч буй хоёр том асуудал бий. Нэгдүгээрт, жижиг орон учраас анхаарах юм байна.  Хүн ам цөөн, асар том газар  нутагтай, тэгээд зах зээл хөгжсөн орнуудын дунд байгаа улсын хувьд хүн амын өсөлтийг нэгдүгээрт тавих нь чухал. Хоёрдугаарт, цөлжилтийн асуудал. Цөлжилт бол даян дэлхийн эмзэг асуудал. Цөлжилт нүүрлэвэл  Монгол гэдэг нэр алга болж мэднэ. Яагаад гэвэл, малгүй Монгол Улсыг төсөөлөх гээд үз л дээ. Тийм учраас энэ маш аюултай.

-Гэвч цөлжилт, хүн ам өсгөхөд анхаарах бус манайхны олонх нь  олон нам байгуулж, олон юм ярьж талцдаг болсон. Хөгж­лийн төлөв, төрийн бодлого ч тодорхой биш байна?

-Хөгжлийн ойрын болон хэтийн төлөв маш тодорхой байх ёстой. Энэ бол маш ойлгомжтой зүйл. Геометрээр бол бараг теорем гэсэн үг. Жишээ нь, тэр теоремын гол агуулга нь  уул уурхайгаас олсон орлогоор хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл газар тариалан, мал аж ахуйг хөгжүүлэх ёстой. Олсон орлогынхоо 50-иас доошгүйг энэ чиглэлд зарцуулах учиртай. Учир нь, уул уурхай цөөн хү­нийг шингээх чад­вар­тай. Тэгэхээр би­дэнд ажилгүйдэл гэдэг том асуудал бий. Хүнс хоолны асуудал байна. Тиймээс богино хугацаанд олон хүнийг ажилтай, орлоготой, хүнстэй бол­годог салбар бол хөдөө аж ахуй. Хөгжсөн улс орнууд үүнд хүчээ төвлөрүүлдэг. Энэ бол хөгжсөн орнуудын турш­лага, хөгжлийн теорем. Түүнээс гажих юм бол олигтой үр дүнд хүрэхгүй.

-Тухайлбал ямар бай­далд хүрэх бол, та жишээ хэлэхгүй юу? 

-Хөгжлийн энэ  теоре­моос гажвал нэг мэдэхэд газар доорх нөхөн сэргээгддэггүй баялаг маань устаж үгүй болох, ёстой нөгөө аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй алга болж мэднэ. Энэ олон уурхай байгуулсан газар  улаан шороо хийссэн  нүх хонгил болж үлдэнэ. Ийм байдал Африк, Латин Америкийн орнуудаар явж байхад харагддаг. Тэнд явж байхад гоё сай­хан зүйл олныг үзүүлдэг л дээ. Онгон дагшин байгаль, зэрлэг ан амьтан гээд байхгүй юмгүй. Түүнийг хараад бахархах биш харамсах сэтгэл төр­дөг. Манай орон түүний дэргэд өчнөөн сайхан бая­лагтай шүү дээ. Гэтэл хоёр  сая  гаруйхан хүнээ  тэжээж чадахгүй явна гэ­хээр харамсахаас яах билээ.

-Та нар, салхины эрчим хүчний тухай их ярьдаг. Хөгжлийн түлхүүр болсон энэ салбар Монголд ямар байдлаар хэрэгжиж байна вэ?

-Бид мал аж ахуй эр­хэлж  уул уурхай хөгжүү­лэхээс гадна, хөгжье гэ­вэл эхлээд эрчим хүчний хангалттай нөөцтэй болсон  байх ёстой. Том орон байна уу, жижиг орон байна уу ялгаагүй хөгжлийг урагш нь чирэгч зүтгүүр нь эрчим хүч. Тиймээс зүтгүүрээ бий болгох ёстой. Тэгвэл манайд энэ салбарт сүүлийн таван  сайд солигдоход  олигтой юм байгуулсангүй. Харин энэ удаагийн Засгийн газар, салбарын сайд М.Сономпил  гайгүй юм хийж байна. Ер нь сүүлийн хоёр жилд догь юм хийсэн салбар эрчим хүчнийхэн  боллоо. Гэхдээ нэг  юм бий. Тэр нь юу вэ гэвэл, эрчим хүчийг хязгааргүй хөгжүүлж болох ч даац гэж байна. “Дөрөө даах гутал” гэдэг шиг  тийм утгаар ярих зүйл бий. Зөвхөн уламжлалт эрчим хүчийг хөгжүүлээд байвал газар нутаг  даах уу, даац нь ямар байх вэ. Ялангуяа уламжлалт эх үүсвэр бол байгалийг хордуулдаг, бохирдуулдаг, цөлжүүлдэг гэхчлэн олон юм бий. Тиймээс олон эх үүсвэрийг ашиглаж зохимжтой хувилбарыг гаргаж, тэр дагуу эрчим хүчний асуудлаа шийдэх хэрэгтэй юм.

-Та монгол хүн болж төрсөндөө өөрийгөө азтай гэж боддог гэсэн. Газар нутгийн хувьд манай улс хоёр том хөршийн дунд оршиж байгаа нь бас л том аз биз?

-Хоёр том зах зээлийн дунд бид оршиж байна. Ялангуяа Оросын зах зээл бол бидэнд том банк  гэсэн үг. Зах зээлийн онолыг үндэслэгч Адам Смит “Нэг муж, нэг улсаар олигтой зах зээлийг бий болгож чадахгүй” гэсэн байдаг. Тэгэхээр  улс орнууд том хэмжээнд нэгдэж, нийлж байж зах зээлийг бий болгох хэрэгтэй. Ялангуяа манайд том үйлдвэр байгууллаа гэхэд бүтээгдэхүүнийг хэн авах, хэн борлуулах вэ, хэнд хэрэгтэй гэдэг асуудал хэцүү. Тийм учраас азтай  гэж байгаа нь  бид  Орос, Хятад цаашилбал БНСУ, Япон гээд гээд олон орны завсар байгаа явдал юм. Одоогийн  Ерөнхийлөгч, шинэчлэлийн Засгийн газрын үед Орос, Хятадтай хамтран ажиллах сайхан боломжуудыг гаргалаа, ялангуяа олон улсын байдалтай холбогдон сүүлийн саруудад гарч байгаа өөрчлөлтүүд Монголын сэхээтнүүдийг  ихээхэн баярлуулж байна. Энэ завшааныг ашиглаж, Орос, Хятадтай том үйлдвэрийн суурийг тавих, тодруулбал хий дамжуулах хоолойг Монголын нутаг дээгүүр явуулах, төмөр замтай холбох, чөлөөт худалдааны бүсүүдийг байгуулах боломж гарч байна. Үүнийг нэг ч цаг мөч алдалгүйгээр хурдан хэрэгжүүлж чадвал Монгол Улс хөгжинө.

-Та түрүүнд монголчуу­дын онцгой чадвар, авьяа­сыг магтсан. Тэр боломжоо орчин үеийн хөгжилтэй хэрхэн  нийлүүлэх вэ?

-Сэтгэх чадвартай, юм хийж бүтээх төрөл­хийн авьяастай залуус олон­той боломжоо ашиг­­­­лаад ухаалаг, оюу­­­ны өмч шингэсэн багаж төхөөрөмж, элек­торникийн чиглэ­лийг хөг­жүүлэх нь чухал. Хаана ч очсон эмээ, өвөө хоёр 20 үнээгээ саа­гаад стандартад тохирсон өрөм, бяслагаа худалдаж байна, үгүй мөн лут юм гээд ярьдаг. Эсвэл намар хураасан бүх ногоогоо зоорилоод  өвөлжин худалдаж байна, нэг айл гээд гайхдаг шүү дээ, бид. Түүний цаана автоматжуулалт, электроник гэдэг юм байна. Үүнийг л хөгжүүлсний үр дагавар шүү дээ. Электроник бүх салбарт хэрэглэгддэг. Хүн ам цөөнтэй монгол­чууд үүнийг хийхдээ гар­­гууд. Жишээ нь, миний удирдаж бай­сан электорникийн ба­гаж төхөөрөмжийн үйлд­вэрээс анх “Монэл” брэнд гарсан. Өнөөдөр 40 тэрбумын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дэлхийд гайхуулж байгаа “Самсунг”компани нь бид “Монел”-ыг байгуулж байх үед вольт, амперметрийг хэмждэг багажаа модон хайрцаг дотор хийж байсан байх юм. Тэгэхэд бид   электроникийн үндсэнд ажилладаг компьютер зохион бүтээгээд түүнийгээ гадаад дотоодод борлуулдаг, тухайн үедээ хэдэн сая ам.долларын бүтээгдэхүүн гаргаж байлаа шүү дээ. Гагцхүү түүнийгээ хөгжүүлээд явсан бол өнөөдөр нэг төлөгний үнэтэй гар утас ч юм уу, бярууны өртөгтэй компьютерийг хийгээд явах байсан. Монголчууд сайхан юм хийнэ, чадна. Саяхан гэхэд л инженер мэргэжилтэй монгол залуу Н.Нацагням хэн ч өмнө нь бүтээгээгүй, дэлхийд олон тэрбумаар үнэлэгдэх бүтээл хийчихсэн байна шүү дээ. Өнөөдөр Майкрософт, Google зэрэг дэлхийн том компанид, ер нь  баруун руу гарч ажилласан ма­най залуус үнэхээр бахарх­маар амжилтын эзэд бол­сон. Тэгэхээр бид боловс­ролын системдээ анхаарч өөрчилмөөр бай­гаа юм. Гэхдээ нэр, зүсийг нь өөрчилснөөр  урагшлахгүй.

-Яаж өөрчлөх ёстой вэ?

-Өөрчлөлт хийх  бүх  хувилбар нь  ШУА, манай эрдэмтдэд бүгдэд нь бий. Саяхан Төрийн тэргүүн Герман улстай хамтран Налайхад сургууль бай­гуулсан. Тиймэрхүү мая­гаар, тухайлбал  техник технологи хөгжсөн ор­нууд­тай хамтарсан сургууль байгуулбал ихээхэн ашигтай. Хөгжиж байгаа  орнууд дан гадны багш нар ажилладаг, гадны лаборатори ажилладаг, тусгай кампустай сургуулиудыг өөрсдийн нутагтаа байгуулж байна. Тэнд сурч байгаа оюутнуудын төлбөрийг улс нь  даадаг. Ирж ажиллаж байгаа багш нар нь дан гадны эрдэмтэн багш нар, цалинг нь төрөөс ч өгч байна, цаанаас ч өгч байна. Харахад ба­руунж­сан маягийн бо­ловч их сургууль гэж ийм юм байдаг гэд­гийн үлгэр жишээг бу­сад сургуулиуддаа харуулж, тэгж төвшинг дээшлүүлдэг байна. Гол нь, тийшээ татагдах зүйл нь өөр байна.

-Одоо таны  20 гаруй жил удирдсан  Шинжлэх ухааны академи /ШУА/-ийн  тухай асууя. ШУА-ийн үүрэг, ач холбогдлыг  хэрхэн дүгнэвэл зохистой вэ?

-Шинжлэх ухааны академи  байгаа нь  тухайн улсын тусгаар тогтнолын бас нэг том элемент гэж үздэг. Б.Ширэндэв гуай амьд сэрүүн байхдаа ярьдаг байсан. Тэр үед манай академич Ч.Далай орчуулагчаар явж байсан даа. ШУА байгуулчихаад Хятадын удирдлагуудтай  очоод уулзахад нь “Баяр хүргэе. Монгол Улс гурван хөлтэй байсан бол дөрвөн хөлтэй болжээ” гэж хэлсэн байдаг юм. Энэ маш том утга агуулгатай байгаа биз. ШУА оршин тогтнох хугацаандаа олон юм үзэж туулсан. Нэгдүгээрт, орчин үеийн шинжлэх ухааныг Монголд хөг­жүүлэх суурийг сайн тавь­сан. Эрчимтэй хөгжсөн. Товчоор хэлбэл, дэлхийн шинжлэх ухаа­ны нийгэмлэгийн нэр хүндтэй гишүүн болж чад­саныг өндрөөр  үнэлэх ёстой. Нөгөө талаар, 1990-ээд оны үед бусад байгууллагын адил бага­гүй бэрхшээлийг  үзсэн. Цалин бага, нөхцөл хүнд байсан учраас зөв­хөн шинжлэх ухааны бай­гуулагад хайртай, чин сэтгэлтэй хүмүүс л тэнд ажилладаг байлаа. Тэр 20-оод жилд зүгээр л тэсч үлдэх гэсэн ганцхан зүйл байсан. Тэсээд үлдвэл цаа­шид Монгол Улсад орчин үеийн суурь судалгаа хөгжинө. Үүнийг төр засаг, хойч үе ойлгоно гэсэн бодлын үүднээс манай эрдэмтэд хоосон хонохгүй, хоёр идэхгүй зүтгэсэн. ШУА ямар үүрэг,ач холбогдолтой вэ гэдгийг авч үзвэл нэгдүгээрт, орчин үеийн шинжлэх ухааны ололт, амжилтыг ард түмэндээ ойлгуулж, хүргэдэг. Монголчууд байгаль, нийгмийн шинэхэн хуулиудыг мэддэг байж  миний түрүүнд хэлсэн оюунлаг Монгол Улс бий болно. Үүнийг бий болгоход ажилладаг, суурь судалгааг явуулдаг хүмүүс нь манай эрдэмтэд. Хоёрдугаарт, чадварлаг боловсон хүчин бэлтгэх оюуны ундарга гэж болно. ШУА-д ажиллаж байгаа хүмүүс тэдгээрийг бий болгох илүү боломжтой.

-Сүүлийн үед ШУА хэрэгтэй ч юм уу, үгүй ч юм уу. Гишүүд нь хэн нь ч мэдэгдэхгүй, юу хийж бүтээсэн нь ч тодорхойгүй гэсэн шүүмжлэл их гардаг болжээ?

-Янз бүрийн хүмүүс ажиллаж, үр дүн муутай байх нь харагддаг л даа. Тэр шүүмжлээд байгаа хүмүүсийн гарал үүслийг судлах юм бол маш сонин. Оросын юм уу, эсвэл энд тэндхийн муж хязгаарт гарч байгаа улс төржсөн, богино зайны өөрчлөлтийг Монголд нэвтрүүлэх гэсэн юм яваад байх юм. Тэр хүмүүс ШУА-д ажиллаж байхдаа, одоо ажиллаж байгаа нь ч Академийн гишүүн болох гэж цагтаа үхэн хатан зүтгэцгээж ирсэн. Хэд хэдэн удаа сонгуульд нэрээ дэвшүүлээд ард түмэн, академийн бусад гишүүдэд  үнэлэгдээгүй. Тэгээд өс хонзон авч бай­гаа юм уу, хаашаа юм нэг тиймэрхүү юм ярьдаг. Тэгж даган бая­сагч байдлаар явж болохгүй шүү дээ. Тийм зүйл явцгүй. Иймэрхүү  бүтэлгүй зүйлүүд гардагт би санаа зовдог. Эцсийн бүлэгт хөгжье гэвэл ард түмнээ, иргэдээ боловсролтой, мэдлэгтэй болгох, авьяасыг нь хөг­жүүлэх хэрэгтэй. Түүний эх үүсвэр, дэлхийд хү­лээн зөвшөөрөгдсөн бай­гууллага бол Шинжлэх ухааны академи, шинжлэх ухааны байгууллага юм. Тиймээс ШУА-аа дэм­жиж, хөгжүүлэх нь тухайн улс орны  бүх ард түмнийхээ  өмнө хүлээсэн гол үүргийн нэг гэж боддог.

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин