Д.ЦЭРЭННАДМИД
Бичигч бивээр “Монгол хэлээ мохоож байна” гэж нэг удаа бичсэн л дээ.
Түүнийг маань үзээд зарим нь хэлний олон мэргэчүүл, эрдэмтэд байхад чи юучив гэсэн л байх. Тэгвэл би яг тэр нэрээрээ дахиад бичихээр шийдлээ.
Тэгвэл төрөлх сайхан монгол хэлээ хамгаалах, хойч үедээ зөв зохистойгоор хэрэглүүлж сургах нь зөвхөн хэлний хэдэн мэргэжилтэн, багш нарын хийх ажил, өмчлөгдсөн үүрэг гэж ойлгох нь буруу л даа.
Даангүй зохиолчид, тууж роман, яруу найргаараа, сэтгүүлчид бид олон жил уламжилж ирсэн монгол хэлээ ийм баялаг сантай юм шүү гэдгийг мэдрүүлж байх үүрэгтэй юм.
Монгол хэлний дархлаа муудлаа, ядуурч байна гэж хэлэхээсээ өмнө тэр дархлааг чухам юу доголдуулж байнав гэдгийг ухаарах нь чухал.
Угтаа бол хэлний дархлаа шалдаа унасан доройтсон гэвэл тийм биш.Харин хэрэглээндээ бичихдээ бас ярихдаа л учир дутагдал нь оршиж байна.
Эрдэм номтой хүмүүсийн ярианаас үзэхэд монгол хэл шиг тийм баялаг, өргөн дэлгэр, олон хувилбартай тансаг хэл ховор гэж байх юм.
Гэтэл өнөө үеийнхний өдөр тутмын хэрэглээ болсон зурагтын нэвтрүүлгийн урсдаг зар, мэдээ, сощиал гэх өргөжиж байгаа мэдээллийг харахад санаа зовмоор буруу зөрүү бичлэг олон харагддаг.
Монгол хэлэнд байхгүй хэллэг зохиож хэрэглэсэн нь уншихад дургүй хүрэх шиг. Уран зохиолын шүүмжлэгч нөхдийн хэлж байгаагаар сүүлийн үеийн зохиолчдын бүтээл маш цөөн үгээр бүтэж байна.
Бас монголжоогүй үг хэллэг их хэрэглэх юм гэсэн бий.
Үүнийг би ганцхан жишээгээр хэлье л дээ. Нэг шинэ роман гарч гэж шуугиад байхаар нь сэдвийг нь сонирхоод авч уншлаа.
Тэгсэн тэнд монголжоогүй амьдралаас тасархай хэллэг зөндөө тааралдахаар нь дуусгаж чадаагүй ээ.
А... гэдэг нөхөр таахаг таахаг алхалсаар гэж бичиж. Хүн алхална гэж байдаг юм уу. Морь бүхэн ч алхаатай байдаггүй биз дээ. Гойд алхаа гишгээтэй сайвар нь цөөн шүү дээ. Зохиогч алхалсаар гэдгийг олон тоон дээр хэрэглэсэн юм болов уу.
Гэтэл хүнийг алхлуулаад байгаа юм. Бас олон хүн алж байх юм. Тэгээд тэр алагдсан хүмүүсийн халуун цус ус шиг хоржигноод урсаж байх юм гэнэ.
Халуун юм шоржигнох уу. Үгүй ээ. Уулын хүйтэн горхины ус л шоржигноно. Энэ мэт уншуургүй юм дэндүү их.
Бас нэг сонин хэллэг байсан. Тэр мориндоо мордоод л шууд цогиуллаа гэж. Мордонгуут цогьдог морь гэж байх уу. Яаж ч хурдалъя гэсэн морь чинь эхлээд шогшино, тэгээд хатирна. Тэгээд цогино биз дээ Малын явдлын үндсэн чанар гэж бий. Тэр нь дэс дараалалтай байдаг даа.
Энэ тухай ингээд орхиё. Алсдаа уран зохиолын шүүмжлэгчид бүр зөвөөр үргэлжлүүлэг. Сайхан бичигдсэн ном зохиолыг уншихад сэтгэл хөдлөх, дахиад уншмаар санагддаг үе байдаг. Сайхан монгол хэл хүнийг уйлуулж болно, дурлуулж ч бас уурлуулж болно.
Энэ нь хэл маань чадлаа хадгалж байгаа хэрэг. Сонин хэвлэлд ч тэр. Дүрмийн алдаа их харагддаг. Өгүүлбэрт чинь өгүүлэхүүн, өгүүлэгдэхүүн, тодотгол гээд яагаад ч байрыг нь сольж болохгүй гишүүдтэй шүү дээ. Гэтэл өгүүлэхүүн, өгүүлэгдэхүүний байрыг солих, тодотголыг буруу хэрэглэх явдал зөндөө л.
Тухайлбал, Монголын арван тамирчин тэнд очжээ гэхийг “Арван монгол тамирчин очжээ” гэж хэлж байх юм.
Инээд хүрмээр гэх юм уу. Уур хүрэм тохиолдол зөндөө. Саяхан нэг мэдээлэлд нэг хөөрхөн ишиг, эхийгээ тойроод тонгочиж байгаа зураг байна. Үүнийг юу гэж тайлбарлаж гэвэл “Хэнз ишиг ээжийнхээ дэргэд ийм л жаргалтай” гэжээ. Уг нь монгол хүн бичсэн шиг байгаа юм. Гэтэл ямааны ээж гээд байх юм. Малд чинь эх мал байдаг биз дээ.
Энд нэг санааг бас хэлэхэд ээж нь оросын “мать” гэдэг үгийг орчуулж ирсэн үг байх л даа.
Тэгвэл жинхэнэ монгол хэллэг бол ижий юм шүү дээ. Б.Лхагвасүрэнгийн “Ижийтэйгээ байхад би баян байсан” гэдэг шүлэг ямар сайхан сонсголонтой байдаг билээ. Нэг сайхан монгол үг. Яруу найрагт хүртэл хүч өгдөг байх нь. “Болор цом”-ын эзэн, нэрт яруу найрагч Б.Ичинхорлоо нэг ярилцлагадаа:
-Монгол хэлний яруу сайхныг хадгалж байхын тулд би амьд явдаг. Монгол хэл үгүй бол яруу найрагчид байхгүй шүү дээ гэж хэлсэн байна лээ. Жинхэнэ номын садан хүний үг ийм л байх биз гэдгийн жишээ энэ.
Ер нь эх хэлээ хамгаалах хууль бий юу гэвэл бий. Монгол сайхан хэлээ зөв хэрэглэх гутаахгүй байх, буруу зөрүү, алдаатай хэрэглэсэн тохиолдолд хариуцлага тооцох тухай “Төрийн албан ёсны хэлний хууль” гэж 2003 онд Улсын Их Хурлаар баталсан байдаг. Гэхдээ уг хуульд хэлний буруу хэрэглээтэй тэмцэх арга зам, буруутанд ямар хариуцлага хүлээлгэхийг заасан хэрнээ хамгийн гол юм юуг орхигдуулсан бэ гэвэл хэн хэрхэн хэрэгжүүлэх юм бэ гэдгийг зааж өгөөгүй юм.
Тэгэхлээр уг хууль маань эзэн биегүй хэрэгжих үндэслэлгүй хуулийн нэг болоод одоо бараг мартагдсан.
Нөгөө талаар эх хэлээ хамгаалах төрийн бодлого тун дутмаг. Боловсролын салбарт гэхэд монгол хэлний сургалт туйлын муу. Унших бичиг гэдэг сурах бичгийг сургалтаас хасчихсан.
Өнөөгийн сургалтад хэрэглэж байгаа номууд нь жил бүр шинэчлэгдэж байгаа нэрээр эрэмдэглэгдсэн. Тэгээд дунд болоод их, дээд сургуулиудад монгол хэлний хичээлийг дайврын маягтай заадаг болж.
Тиймээс тэндээс гарч ирж байгаа залуучууд их, дээд сургууль төгсөөд ирлээ гэх боловч бичгийн чадвар нь тун дорой байдаг болсон.
Монгол хэлний сургалт муу байгаагийн жишээг харуулах нэг томоохон баримт юу байна гэвэл жил бүрийн хавар элсэлтийн шалгалт гэж авахад 2023 онд 5300, 2024 онд 6000 гаруй хүүхэд монгол хэлний шалгалтад унасан байх юм билээ. Гэтэл тэднийгээ монгол хэлний шалгалтад дахиад хамруулдаг болсон.
Шалгалтын сэдвээ зөөлрүүлж авдаггүй л юм бол дахиад унаж таарна шүү дээ.
Уг шалгалтыг дахин авна гэдэг нэг талаар утгагүй ч юм шиг. Урьд нь унагчдаасаа хэдийг тэнцүүлж их, дээд сургуульд элсэх хүүхдийн тоог нэмэх л арга юм байх даа. Ийм замаар явсан хүн бичгийн чадваргүй мэргэжилтнүүдийн тоог нэмдэг байх.
Өнөө цагт аль нэг сэдвээр хурал, хэлэлцүүлэг болох нь элбэг. Уг хурлын тайзан дээр хэдэн хүн сууж байх юм билээ. Нэг нь модератор, нөгөөдүүл нь панелист гэж нэрлэгддэг болсон. Монголоор хэлж болдоггүй л юм болов уу гэж гайхдаг.
Модератор гэдгийг чиглүүлэгч, панелист гэхийг оролцогч гэхэд л болоо юм биш үү дээ.
Ийм зохимжгүй чамирхлыг орхиосой билээ. Энэ мэтээр гадаад үг хэллэг тун элбэг. Хотын гудамжаар албан болон үйлчилгээний газрын хаягийг чамирхаж байгаа юм уу гадаад үг, үсгээр бараг дагнадаг болж. Тэр тухай бичээд шүүмжлээд ч нэмэргүй юм шиг.
Улаанбаатар хотод албан байгууллагын хаягийн шинэчлэл хийнэ л гэдэг. Бүтдэггүй ажил тэр юм.
Ер нь тэр хаяг, нэршлийг зөвхөн гадаадынханд л зориулж хийдэг болсон юм уу даа гэж л ойлгогддог.
За тэр ч дүүрч. Бас тэс буруу хаяг олон байх юм. Эх нялхсын төвийн баруун урд уулзвар дахь ШТС-ын хоёр талд “Дугуй завсар” гэсэн том хаяг олон жил боллоо.
Энд нэг шинэ үйлчилгээ байдаг юм уу гэтэл үгүй юмаа. Тэнд дугуй засварын газар байрладаг аж. Машинтангууд уг хаягийг дугуй засвар гэж уншаад л очдог байх юм. Үүнийгээ монголчууд буруу ярьж зөв ойлгодог гэж цайруулдаг.
Гэтэл “Дугуй завсар” биш дугуй засвар юм билээ л дээ. Бас нэг барилгын хашааны үүднээ “Зөвшөөрөлгүй орохыг хориглоно” гээд ард нь “Дуулга малгаатай ажилла” гэсэн бичээс байналээ.
Уг нь малгай гэдэг үгийг нэгдүгээр ангийн хүүхэд ч зөв бичнэ дээ. Тэгэхэд уг анхааруулгыг барилгын аюулгүйн инженер хүн бичсэн биз.
Тэр хүн хүн толгой гэж бич гэвэл “Толгоо” гэж бичихнээ дээ. /Жишээнүүдийг зургаас хараарай/
Энэ мэтээр алдаа мадаг яриад байвал зөндөө. Нэг дэлгүүрийн үүднээ “Sale зарлаж байна” гэсэн эрлийз хаяг байх юм.
Хямдрал зарлалаа гэчихэд л олонд ойлгомжтой юм биш үү дээ. Тиймээс монгол хэлээ буруу зөрүү ярьж, бичихгүй байхыг хэн хүнгүй анхаараачээ гэж хэлье гэсэн юм.
Дээрх жишээнүүдээс яг үнэнийг хэлэхэд монгол хэлээ золбиншуулахад дөхөж байна шүү дээ гэдгийг тэсэж чадалгүй хэлчихье.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2024 ОНЫ ЕСДҮГЭЭР САРЫН 13. БААСАН ГАРАГ. № 178 (7422)