Чойжилсүрэнгийн ГАНТУЛГА, Батчулууны АЛТАНГЭРЭЛ

Өглөөний нар мандахтай зэрэгцэн, их хотын хөл хөдөлгөөн эхэлнэ. Ялангуяа төмөр зам дагасан аймаг, сумдын амьдрал гал тэрэгний хүнгэнэх чимээнээс урьтаж, шинэхэн өглөөг угтах нь содон. Учир гэвээс тэнд воганаар зорчих иргэдэд үйлчилж, амьдралаа залгуулдаг өрх айл болоод хувь бизнес эрхлэгчид бий. Халуун уур нь савссан шинэхэн хоол, ундаа ус, амттан гээд худалдаалж болох бүхий л өргөн хэрэглээний бараа байх аж. Тэдгээрийн дунд галт тэрэгний өртөө тосох хэсэг бүлэг хүүхдүүд байдаг болоод уджээ. Түүний нэг нь 14 настай М юм.

“Зууны мэдээ” сонин сард хоёр удаа нийтийн эрх ашгийг хамгаалсан эрэн сурвалжлах нийтлэлээ хүргэсээр байгаа билээ. Бид энэ удаад хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт гэсэн сэдвийг хөндөж байна. Учир нь ҮСХ-ны Нийгмийн статистикийн газраас мэдээлснээр Монгол Улсад 58 мянган хүүхэд аюултай хөдөлмөр эрхэлж байна гэсэн судалгаа гарчээ. Энэ бол олон улстай харьцуулахад их тоо. Мөн тусгаар тогтносон улсын хувьд нэн яаралтай анхаарал хандуулах асуудлын нэг юм. Учир нь бид энд Монголын ирээдүй, хойч үеийн тухай ярьж байна. Өнөөдөр бидний ирээдүй болсон 58 мянган зүрх хоосон хонохгүйн тулд өөрт ахадсан хүнд хүчир ажилд нухлагдаж байна гэдэг харамсалтай. Хүүхэд бүхэн бага насаа хүүхэд хэвээр нь, эрүүл, аюулгүй орчинд өнгөрүүлэх эрхтэй. Тэгвэл энэ эрх Монголын үрсэд байна уу.

Өглөөний 08:30 минут:  М энэ цагтай уралдаж, вокзал орох ёстой. Учир нь хичээл эхлэх дөхсөн тул Замын-Үүд хөл хөдөлгөөн ихтэй байгаа. Хүн их холхих тусам түүнд ажил олдоно. Хилээр Эрээн рүү гарах гэсэн, худалдаа наймаа хийгээд дүүрэн ачаатай гарч ирж буй хүмүүс бол түүний горьдлого. Ахаа, эгчээ ачаагаа хүргүүлэх үү гэсэн асуултаар түүний ажлын өглөө эхэлдэг аж. Тэрээр энэ өдөр өөрт арай амар ажил сонгосон нь хүргэлт. Замын -Үүдийн наймаачдын барааг захиалсан хүмүүст нь аваачиж өгөх. Энэ ажлынхаа дагуу өдрийн 14 цаг гэхэд гурван хүргэлт хийж амжуулжээ. Харин төлбөрт нь 15 мянган төгрөг авсан гэв.

Өдрийн 12:30 минут: М-ийн хувьд энэ цагт ихэвчлэн цайндаа орж таардаг ажээ. Замын-Үүдийн дараалсан цайны газрын хамгийн захынхад нь орж цайлаад  ээлжит ажилдаа гарна. Энэ удаад сумын төвөөс арай зайдуу цемент буулгах ажил олжээ. Энэ ажлаа өөрөөсөө гадна гурван хүүхэдтэй хамтарч хийхээр тохирсон бөгөөд хүүхэд тус бүр 30 мянган төгрөг авахаар ажил олгогчтой  тохиролцсон байна. Энэ ажлыг цаг гучин минутад хийж дуусгадаг гэв.

5-17 насны хүүхдүүдийн 16.3 хувь нь хөдөлмөр эрхэлсэн

Яг 14 настай М шиг ажил хийдэг мянга мянган хүүхэд өнөөдөр бидний дунд амьдарч байна. Хэдийгээр 10-15 нас гэдэг эрэгтэй хүүхдийн хувьд ажил сурах нас гэлээ ч өөрт ахадсан буюу ачаа зөөх, буулгах, тэрэг түрэх зэрэгт арай л балчирдана. Гэвч тэдэнд өөрсдийн хүслээр бус амьдрахын эрхэнд, ар гэрийн амьжиргааны түвшин доогуур зэрэг олон шалтгааны улмаас балчирхан биедээ ахадсан ачаа үүрэхээс өөр сонголт алга. Үүнд хэнд буруутай вэ. Өнөөдөр биднийг хамгийн бага өртгөөр амьдрахад хүргэж буй нийгэм үү, эсвэл алагхан үрийнхээ хүүхэд насыг хүнд хөдөлмөрт нухлуулж буй эцэг эх үү.

М уг нь Улаанбаатар хотод харьяалалтай, энэ жил наймдугаар ангид орох ёстой. Харин 2022 оноос сургууль завсардаж, садангийн ах, эгч нараа даган ийнхүү ажил хийх сонголт хийжээ. Сонголт ч юу байх вэ. Сонголтгүйгээр энэ зам руу алхсан байна. Хотод байхдаа Эмээлт, Нарантуул, Хархорин зэрэг худалдааны төвүүдэд цагийн ажил хийдэг байжээ. Харин энэ зун анх удаа орон нутгийг зорьсон нь Замын-Үүд. Тэнд хамаатных нь айл байдаг бөгөөд тэд нь вокзал дээр хоол зарах, ачаа буулгах зэрэг ажил хийж, мөнгө олдог гэв. “Зууны мэдээ” сонин хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт гэсэн сэдвээр эрэн сурвалжлах бүтээл хийхийн тулд  олон хүүхэдтэй холбогдож, өөрийн түүхээ бидэнтэй хуваалцахыг хүссэн ч татгалзсан хариу авсан юм. Тэд өөрсдийгөө нууцалж, нийгмээс хаалттай байхыг чухалчилдаг ажээ. Арга ч үгүй биз. Сошиал орчин хөгжсөн энэ цагт хүүхдийн эрх, аюулгүй байдал, нэр хүндийн асуудал нэн тэргүүний байх ёстой. Харин тэр дундаас нэр болоод зургийг нь нийтлэхгүй гэсэн болзолтойгоор зөвшөөрсөн цор ганц хүүхэд нь М билээ. Тиймээс бидний энэ удаагийн нийтлэл М хүүгийн амьдралын замаар уншигч таныг алхуулах болно.

Үндэсний статистикийн хороо 2021-2022 онд хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх судалгааг хийж, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын гаргасан аргачлалын дагуу дараах мэдээллийг боловсруулжээ. Судалгаагаар 5-17 насны хүүхдүүдийн 16.3 хувь нь хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлсэн байна. Үүнээс хөвгүүд охидоос илүү их хөдөлмөр эрхэлжээ. Тодруулбал, энэ насны таван эрэгтэй хүүхэд тутмын нэг нь, найман охин тутмын нэг нь хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлсэн гэсэн үзүүлэлт гарсан байх юм. Харин байршлаар нь авч үзвэл хотод амьдардаг 5-17 насны 10 хүүхэд тутмын нэг нь, хөдөөгийн гурван хүүхэд тутмын нэг нь хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлсэн байна. Түүнчлэн судалгааны үр дүнгээр 5-12 насны долоон хүүхэд тутмын нэг нь хөдөлмөр эрхэлж, хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлж буй нийт хүүхдийн 42 хувь нь аюултай ажил хийж байна. Мөн аюултай ажилд оролцож буй хүүхдийн дийлэнх нь хөдөө амьдарч байгаа гэсэн судалгаа гарчээ. Монгол Улс олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын хүүхдийн хөдөлмөр болон албадан хөдөлмөртэй холбоотой суурь конвенциудад нэгдсэн. Ингэснээр хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн аливаа практикийг хориглох, устгах үүргийг хүлээсэн байдаг. Тэгвэл ҮСХ-ны Нийгмийн статистикийн газрын Өрхөд суурилсан судалгааны хэлтсийн дарга Л.Ундрал "Хүүхдийг эдийн засгийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулах гэдэг нь Үндэсний тооцооны системийн үйлдвэрлэлийн хүрээн дэх үйл ажиллагаанд оролцохыг хэлнэ. Үүнд цалин хөлс, орлого олох зорилготой хөдөлмөрт оролцох ажил, өөрийн эцсийн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн ажил болон цалин хөлсгүй дадлагажих ажил ордог. Судалгаагаар 5-17 насны нийт хүүхдийн 208 мянга буюу 24 хувь нь эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцсон байна. Тэдний 60 хувь нь хөвгүүд, 39 хувь нь охид. Харин байршлын хувьд ялгаатай байдал ажиглагдахгүй байна. Үүнээс гадна хүүхдийн нас нэмэгдэх тутам тэдний эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцох оролцоо нэмэгдэж байна" гэсэн юм.

Өдрийн 14:00 цаг: Өдөр болоход М өглөөнөөс эхэлж ажилласан хөлсөө авч, 45 мянган төгрөгтэй болжээ. Харин энэ өдөр Замын-Үүдэд бороо орж таарсан учир өдөртөө ачаа зөөх ажил олдсонгүй. Тэрээр ажил хийж олсон мөнгөө хэрэггүй зүйлд үрдэггүй гэв. Тодорхой хувийг нь өөрийн хэрэгцээндээ зарцуулаад, үлдсэнийг нь хадгана. М энэ зун Замын-Үүдэд ирж ажил хийж байгаагийн гол шалтгаан нь охин дүүгийнхээ сургуулийн хэрэгцээг бэлтгэх гэсэн. Дүү нь энэ жил тавдугаар ангид орох аж.Түүний ойрын садангийн эгч нь орой суудлын галт тэрэг ирэхтэй зэрэгцэн хоол зардаг. М-ийн хувьд орой нь эгчдээ туслах ёстой. Тэрээр үдээс хойш вокзал болон галт тэрэг дундуур явж хоол зарна.

Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд  хөдөлмөр эрхлэлттэй холбоотой зохицуулалт байхгүй

Уг нь аль ч улс хуульдаа 15-аас доош насны хүүхдээр хөдөлмөр эрхлүүлж болохгүй гэж заасан байдаг. Харин түүнээс арай томууд нь машин угаалгын газар болон хоолны газарт угаагч, бэлтгэгч хийдэг дүр зураг танил болоод уджээ. Харин хөдөө орон нутагт  балчир настнууд хурдан морь унаж, биеийн өсөлт хөгжилд нөлөөлөхүйц ахуйн хүнд ажлыг хийсээр байна. Хүүхдүүд хичээж ажилласныхаа хөдөлмөрийг дутуу үнэлүүлэх, авсан цалингаа бусдад өгөх зэрэг нь тэвчишгүй хөдөлмөр эрхлэлтэд ордог ажээ. Энэ тухай ХЭҮК-ийн Хүний эрхийн боловсрол хариуцсан референт О.Тодбулаг "Хүүхэд хөдөлмөр эрхлэх явцдаа хэт олон цагаар болон олон хоногоор ажиллах, цалингүй ажиллах, цалин хөлс нь маш бага байх, цалин хөлс авангуутаа эцэг, эхдээ өгөх, бие махбодын хохирол авах зэрэг нь хэвийн үзэгдэл мэт болжээ. Мөн тухайн хүүхэд хөдөлмөр эрхэлснээр сургууль завсардах, нийгмийн хамгаалалд өртөхгүй байх зэрэг сөрөг үр дагаврууд гарч байна” гэсэн юм. Яг түүний ярьж буйтай түүх нэг хүүхэд бол М юм. Тэрээр тавдугаар ангиасаа сургууль завсардаж, хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөр эрхлэх болжээ. Манай улсад ажил хийдэг, ялангуяа тэвчишгүй болон аюултай хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүд цөөнгүй байгаа боловч тэдний эрхийг хамгаалах, хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж нийгэмд эргэн нэгтгэхэд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалт, тогтолцоо төдийлөн үр дүнтэй хэрэгжихгүй байна. Жишээлбэл Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар хүүхэд хамгааллын үндэсний тогтолцоо, хүүхдийг эрсдэлт нөхцөлд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах, хариу үйлчилгээ үзүүлэх харилцааг зохицуулсан ч хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлттэй холбоотой зохицуулалт  агуулаагүй байна. Хүүхдийн хөдөлмөрийг илрүүлэх боломж багатай гэж үзэж болох хэдий ч цаашид хүүхдийг хамгаалахын тулд хүүхдийн ажил, хөдөлмөр эрхлэлтийг илрүүлэх зайлшгүй шаардлагатай тул тоон мэдээллийн санг илүү бодит, цогц судалгаанд үндэслэн зохион байгуулж, үр дүнд хүрэхүйц байдлаар хяналт тавих шаардлагатай байгаа нь эрэн сурвалжлах нийтлэл бичихээр эх сурвалжуудтай уулзаж мэдээлэл авахад анзаарагдаж байсан юм.

“Би инженер болохыг мөрөөддөг”

14 настай М хүүгийн байнга хийдэг  ажлууд нь тэвчишгүй хөдөлмөрийн жагсаалтад ордог. Гэхдээ хүүд энэ тухай мэдээлэл, мэдлэг байхгүй. Зөвхөн мөнгө олж, хотод байгаа ээж, дүүдээ нэмэр болохыг хүсдэг болохоор хийж буй ажлаа хэзээ ч хүнд, хэцүү гэж хүлээж авдаггүй ажээ. Түүнээс ээж, аавынх нь тухай тодруулахад “Би ээж аав, охин дүүтэйгээ Сонгинохайрхан дүүргийн .... хороонд амьдардаг. Ээж  минь хөгжлийн бэрхшээлтэй группт байдаг. Харин аав маань архины хамааралтай болоод удаж байна. Гэртээ ирэхээс ирэхгүй нь их. Харин охин дүү энэ жил тавдугаар ангид орно. Миний хувьд зургаадугаар ангиасаа сургуулиа орхисон. Учир нь ээжийн группийн мөнгөөр амьжиргаагаа залгуулахад бэрх байсан. Тиймээс хамаатны ах нараа дагаж ажил хийх болсон. Анх ихэвчлэн Эмээлт болоод Нарантуул зэрэг худалдааны төвүүдээр ачаа зөөх зэрэг ажил хийдэг байсан. Зарим үед ажил олдохгүй, орлогогүй харих үе олон байсан. Харин Замын-Үүдэд ажил олдох нь илүү гэж дуулаад энд ирсэн” гэв. Түүнээс “Чамайг ажил хийхэд ээж, аав нь дургүйцдэг үү” гэж асуухад “Ээж эхэндээ эсэргүүцдэг байсан. Сургуулиа төгсөх хэрэгтэй гэж хэлдэг. Би уг нь хичээлдээ их дуртай. Ялангуяа математикдаа. Том болоод инженер болно гэсэн мөрөөдөлтэй. Хэрэв боломж гарвал заавал эргээд сурна” гэсэн юм. 1990-2000 оны эхэн үед хаа сайгүй траншейны буюу гудамжинд амьдардаг хүүхдүүд элбэг байсан. Арай багахан нь гуйлга гуйж, биерхүү томчууд нь ачаа бараа буулгах, барилга дээр ажиллах зэргээр өдөр хоногийг өнгөрүүлж байсныг уншигч та бүхэн тодхон санаж байгаа байх. Хэдийгээр цаг хугацааны уртад эдгээр хүүхэд цөөрсөн ч бага насны хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь сонин. Өнгөрсөн гуравдугаар сард Монгол Улс дахь хүүхдийн хөдөлмөр, албадан хөдөлмөртэй холбоотой судалгааны үр дүнг танилцуулах хэлэлцүүлэг болсон билээ. Монгол Улсад 138 мянган гаруй хүүхэд хөдөлмөр эрхэлж байгаа тухай хүүхдийн хөдөлмөрийн тайланд дурдсан. Энэ үеэр International Labour Organization (ILO) буюу Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын Хөдөлмөрийн хүрээний суурь зарчим ба эрхийн асуудал хариуцсан газрын Судалгаа, үнэлгээний хэлтсийн бодлогын судлаач Мария Габриелла Бреглиягаас хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар тодруулахад “Хүүхдүүд хөдөлмөрийн харилцаанд ороход гэр бүлийн санхүүгийн нөхцөл боломж маш их нөлөөлж байна. Тэр дундаа эмзэг болон бага орлоготой өрхийн хүүхдүүд хөдөлмөрийн харилцаанд орж буй үзүүлэлт өндөр гарсан. Мөн эдийн засгийн болон нийгмийн шок буюу гэнэтийн цочирдом үйл явдлууд нөлөөлж байна. Тухайлбал зуд турхан болох, гэр бүлийн нэг гишүүн өвдөх зэрэг гэнэтийн үйл явдлын үед хүүхдүүд хөдөлмөрт татагдаж байгаа юм. Эдгээр нь нийгмийн халамжийн үйлчилгээ холбоотой болов уу. Нийгмийн халамж, тэтгэмж авч байгаа ч гэр бүлийн орлого хангалтгүй учраас тэр хүүхэд хөдөлмөр эрхэлсэн хэвээр байна. Тэгэхээр халамжийн хэмжээг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь хөдөлмөрийн харилцааны талаарх ойлголт мэдлэгийг олон нийтийн дунд сайжруулах хэрэгтэй. Үүнээс үүдэн хүүхэд гэмтэж, бэртэж хохирох эрсдэл гарч болно гэдгийг ойлгодог болчихвол энэ харилцаа тодорхой хэмжээнд зохицуулагдах боломжтой” гэсэн юм. Үнэхээр гэр бүлийн нөхцөл сайн, хангалттай орлоготой айлын хүүхдүүд ажил хийхгүй. Судалгааны дүнгээс харахад ч амьжиргааны түвшин доогуур, эцэг эх нь архины хамааралтай, хүүхдээ үл хайхардаг. 

Хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн 48 хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур өрхийнх

Дэлхий нийтээрээ хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэх доод хязгаарыг 15 нас байхаар  тодорхойлж байна. Харин хөгжиж буй улс орнуудын хувьд энэ нөхцөл байдал арай өөр. Тодорхой шаардлагын улмаас хамгийн багадаа 14 нас болж өөрчлөгддөг аж. Харин манай улсын хувьд орон нутгийн хүүхдүүдийн 83.7 хувь нь хөдөө аж ахуйн салбарт хөдөлмөр эрхэлж байна. Улаанбаатар хотын хүүхдүүдийн 36.9 хувь нь аж үйлдвэр, барилгын ажил хийж байгааг судалгаанаас харж болно. Жишээлбэл, нийслэлд амьдардаг хүүхдүүд барилга, үйлчилгээний салбарт ажиллаж байгаа тоо хамаагүй өндөр гарчээ. Түүнчлэн төв суурин газарт ус зөөх, нүүрс, түлээ бэлтгэх ажил түлхүү ажиглагдаж байна. Орон нутагт мал аж ахуйн салбарт илүү их оролцоотой байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө мод хагалах, усанд явах ажил багасаад хүүхдүүд оронд нь мал хариулах ажил хийж байгааг хүүхдийн хөдөлмөр, албадан хөдөлмөртэй холбоотой судалгааны үр дүн харуулж байгаа юм. Өнөөдөр бид төрийн өндөрлөгт суугаа түшээдээсээ эхлээд хүүхдийн эрх гэж ярьдаг. Хүүхдийн асуудлаар попорч, нэр хүнд олсон түшээд ч бий. Гэтэл зургаадугаар сарын нэгэнд ууттай бэлэг тараахаас илүү тэдний эрх, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын төлөө дуугармаар байна. Бодит байдал дээр хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь Монголын хойч үе болсон бяцхан хүүхдүүдийн ирээдүйд заналхийлж буй хамгийн том аюулын харанга юм. Монгол Улс 2016 оноос эхлэн Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг бүрэн устгах дэлхийн зорилтын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхэд анхааран ажиллаж байна гэж мэдээлсэн. Хамгийн гол дэвшүүлж буй санаа нь өрхийн амьжиргааг дээшлүүлбэл ядуурал, хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт буурна гэж үзэж буй. Гэтэл өнөөдөр Монголд ядуурал нэмэгдсэн үү гэхээс буураагүй. Хөдөлмөр эрхэлж байгаа нийт хүүхдийн 48 хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур өрхийн хүүхдүүд байдаг гэж ХНХЯ-наас мэдээлэл өгсөн юм. Манай улс хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгааг дөрөв дэх удаагаа хийсэн байна. Монгол Улсад насанд хүрээгүй хүүхдүүдийн ажиллахыг хориглосон жагсаалт гэж бий. Жишээлбэл, Хөдөө аж ахуйн салбарт хүүхэд мал нядлах үйл ажиллагааг эрхэлсэн мөн хурдан морь сургах үйл ажиллагаанд оролцсон бол аюултай хөдөлмөрт орж байна. Мөн аюултай нөхцөл гэдэг ойлголт гэж бий. Үүнд хүүхэд хүнд ачаа, бараа өргөх, машин механизм ашиглах, хэт халуун эсхүл хэт хүйтэнд хөдөлмөр эрхлэх зэрэг багтана. Хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлж буй 138.5 мянган хүүхдийг ямар хөдөлмөр эрхэлж байна вэ гэдгийг судлахад өрхийн үйлдвэрлэл илүү зонхилж байна. Үүнд мал маллах, түлээ бэлтгэх, ус зөөх үйл ажиллагаа багтана.

Өдрийн 16:00 цаг: Энэ цагт М хүү ихэвчлэн ачаа буулгах ажил хийдэг. Өдөр бүр Замын-Үүдийн шалган нэвтрүүлэхээр ачааны машинууд тасралтгүй нэвтэрнэ. Тэд ихэвчлэн хүнд оврын бараанаас эхлээд барилгын материал зэрэг түүхий эдийг зөөвөрлөдөг аж. Хилээр нэвтэрсний дараа зарим нь шууд Улаанбаатар болоод өөр хөдөө орон нутгийг зорьдог бол үлдсэн нь тэндээ бараагаа буулгахад хамгийн хэрэгтэй хүмүүс нь ачаа зөөх ажилчид байдаг ажээ. Тэд хүн тус бүртээ аман тохиролцоо хийдэг байна. М-ийн хувьд ихэвчлэн 30-50 мянгаар тохиролцож, энэ ажлыг хийдэг гэж байв.

Хүүхдүүдийн 5.4 мянга буюу 3.9 хувь нь бусдад дээрэлхүүлж байсан

М хүүгийн буулгаж буй нэг шуудай ачаа гэхэд багадаа 25 кг -аас эхлээд 50 кг хүртэл хүнд. Тэгвэл 14 настай хүүхэд өдөр бүр энэ ачааг олон давтамжтайгаар өргөхөд эрүүл мэндийн хувьд ямар сөрөг нөлөөтэй тухай Баянзүрх дүүргийн хүүхдийн эмч Б.Дашдулам “Насанд хүрээгүй буюу 12-15 насны хүүхдүүд хүнд зүйл өргөх нь эрүүл мэндийн хувьд тун аюултай. Учир нь бага наснаасаа нуруундаа ачаалал өгвөл өсөлт зогсохоос эхлээд нурууны мурийлт үүсэж, цаашлаад судасны хорт хавдар ч болох эрсдэлтэй. Мөн хэт хүнд зүйл нуруундаа үүрч явахад шилэн хүзүүний дээд талын нарийн судас руу ачаалал өгдөг. Энэ нь хүний харааны эрхтэнтэй шууд холбоотой учир хараа муудах зэрэг эмгэг илэрч болзошгүй” гэсэн юм. Үүнээс гадна бага насандаа хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдэд хараа хяналт тавих тогтолцоо манай улсад алга. Хэдэн жил өнжөөд нэг удаа судалгаа хийхээс илүү гарч чадахгүй байгаа нь тун харамсалтай. ХЭҮК-оос хийсэн судалгаагаар хүүхдийн хөдөлмөрт оролцож буй хүүхдүүдийн 44.8 мянга буюу 32.4 хувь нь ажлын байрандаа айдас, аюултай байдлыг мэдэрч, 6.5 мянга буюу 4.7 хувь нь хүүхдийн хөдөлмөрт оролцох явцдаа осолд өртөж, гэмтэл авсан байна. Харин 5.4 мянга буюу 3.9 хувь нь хүүхдийн хөдөлмөрт оролцох явцдаа бусдад дээрэлхүүлж байсан бол 0.4 мянга буюу 0.3 хувь нь ажлын байрны хүчирхийллээс үүдэн гэмтэл авч байжээ. Хэрэв 5-17 настай хүүхдүүд аюултай мэргэжлээр ажиллаж байгаа бол үүнийг аюултай хөдөлмөр эрхэлж байна гэж үздэг ажээ. Харин 15-17 насны хүүхэд долоо хоногийн хугацаанд 30-аас дээш цаг ажиллавал мөн л аюултай хөдөлмөр эрхлэлтэд ордог байна. Үүнээс гадна хүүхэд сурах, хөгжих үйл явцад оролцох ёстой. Гэтэл хөдөлмөр эрхэлж байгаа нь хүүхдийн сурч боловсрох эрх зөрчигдсөөр байгаа юм. Тиймээс хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт нь зөв зүйл биш. Харин бид хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтэд онцгойлон анхаарал хандуулж, ажил хийх бус сурч боловсрох эрхийг нь хангах хэрэгтэй болж буй.

М-тэй адил сургууль завсардаж, ажил хийдэг 10 гаруй хүүхэд бий

М хүү Сонгинохайрхан дүүргийн ........ дугаар хороонд бүртгэлтэй. Тус дүүрэгт найм дахь жилдээ амьдарч байгаа ажээ. Бид тухайн дүүргийн нийгмийн ажилтан Н-тэй холбогдож дараах мэдээллийг авсан юм. Тэрээр “М-ийн гэр бүлийн хувьд манай хорооны нэн ядуу, амьжиргааны түвшин доогуур гэр бүлийн хүүхэд. Манай дээр бүртгэлтэй байдаг. Хорооны зүгээс анхаарах шаардлагатай, сургууль завсардсан, хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийнхээ судалгааг жил бүр хийдэг. Даан ч бид олон улсаас ирсэн тусламжийн бараа, хувцас зэргийг тараахаас хэтрэхгүй байна. Хэдийгээр сургуулийн захиргаанд нь захиж, хамтарч ажиллахыг чухалчилдаг ч хэд хоног хичээлдээ явж байгаад л таслаад алга болох нь түгээмэл. М-ийн хувьд ээж нь группт байдаг. Аавынх нь тухай тодорхой мэдээлэл алга. Дороо нэг дүүтэй, айлын том хүүхэд. Манай хорооны хувьд эмзэг бүлгийн өрх олонтой. Үүн дотор М-тэй адил сургууль завсардаж, ажил хийдэг 10 гаруй хүүхэд байна. Тэдний ихэнх нь эцэг эх нь өвчтэй эсвэл архины хамааралтай, ажил хийдэггүй өрхийн хүүхдүүд. Яг үнэнийг хэлэхэд энэ нийгэм архинд живж байна. Залуухан эцэг, эхчүүд архинд орж, биеийн амрыг харж, халамжийн хэдхэн төгрөгөөр амьдрах сонирхолтой болжээ. Харин үүний цаадах хамгийн том золиос нь хүүхэд. Тэд идэх хоолгүй, үргэлж айдастай өсөж, эцэс сүүлд нь эцэг эх, гэр бүлээ тэжээхийн тулд нялхаараа шахуу ажил хийж байгаа нь харамсалтай” гэсэн юм. Үүнээс харахад насанд хүрээгүй хүүхэд ажил хийх болсон хамгийн том шалтгаан нь амьжиргааны түвшин дор байгаатай холбоотой юм.

Оройн 20:00 цаг: Яг энэ цагт М ихэвчлэн вокзал дээр хоол зардаг. Энэ өдөр 20 шилтэй хоол зарах ёстой. Үүнийгээ зарж дуусаад гэртээ харина. Түүний хувьд наймдугаар сарын 15 өнгөрүүлээд гэртээ харих гэнэ. Цуглуулсан мөнгөөрөө ээждээ эм тариаг нь авахаас гадна дүүдээ сургуулийн форм, хичээлийн хэрэгсэл зэрэг хэрэгтэй зүйлийг нь бэлтгэж өгөх ёстой.

Хүүхэд бүхэн өөр, өөрийн хүсэл мөрөөдөлтэй. 14 нас гэдэг яг л тэр мөрөөдлийнхөө төлөө хичээлдээ шамдаж, үеийн хүүхдүүдтэйгээ хөгжилдөж явах дэндүү гэгээн нас. Харин М хэмээх хүүтэй 30 гаруйхан минут ярилцаж суухад наснаасаа эрт хэрсүү болчихсон ч эвдрээгүй, дэндүү ухаалаг хүү юм гэсэн бодол төрж байв. Учир нь тэр зөвхөн ээжийгээ эрүүл саруул болгож, дүүгээ мөр бүтэн явуулахын тулд жаахан биедээ баймгүй хүнд ачааг үүрч явна. Хүн гэр бүлээ сонгож төрдөггүй. Түүнд ямар ч буруу байхгүй. Тэрээр өөрийнхөө хүсэл мөрөөдлийг хойш нь тавьж, зөвхөн хэрхэн мөнгө олж, гэр бүлээ тэжээх вэ гэсэн бодолд хүлээтэй явна.   Өнөөдөр М-тэй адилхан мянга мянган хүүхэд амьжиргааны түвшин доогуур болоод эцэг эх бидний хайхрамжгүй, хариуцлагагүй байдлаас болж, хүнд хөдөлмөр эрхэлж, хүүхэд насаа золиосолж явна. Тиймээс   Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд  хөдөлмөр эрхлэлттэй холбоотой зохицуулалтыг нэн яаралтай хийж, монгол өрх бүрийн амьжиргааны түвшинг дээшлүүлж, эцэг эх болсон бол хариуцлагаа үүрч, хүүхдийнхээ хүүхэд насыг гэрэл гэгээ, дурсамж дүүрэн өнгөрүүлээсэй гэсэн үүднээс М хүүгийн амьдралын түүхийг эрэн сурвалжиллаа. Яг түүнтэй адил 138 мянган хүсэл, мөрөөдлөө “дөнгөлүүлсэн” хүүхдийн ертөнц гэрэлгүй байна.

КЕЙС-1

...Аав, ээж нь гэрээ хийгээд өөрсдийнхөө дансаар мөнгийг нь аваад, хүүхэд нь өөр аймагт ажилладаг байсан тохиолдол байгаа. Тэр хүүхэд маань энд ирээд хар үгээр хэлэхэд зарцын байдалтай бүх л ажлыг нь хийж байгааг амьдрал дээр нь очоод харж байсан. Зарим хүүхэд гэрээ байхгүйгээ шууд хэлдэг. Зарим нь гэрээ байгаа гэдэг боловч харуулж байсан удаа байхгүй...  (Аймгийн цагдаагийн албан хаагчтай хийсэн ганцаарчилсан ярилцлагын хэсгээс)

КЕЙС-2

...Найз маань онц сурдаг, ирээдүйд хуульч болно гэж ярьдаг байсан. Гэхдээ аав нь нас бараад,  ээж нь өвчтэй болсон болохоор эцэг, эхийнхээ тавьсан өрийг дарах гээд 11 дүгээр ангиасаа сургуулиа хаяад ажил хийж байна. Сардаа олсон мөнгөө өр төлөхөд зарцуулдаг болохоор гэртээ болон өөртөө юм авч чаддаггүй. Хүүхдэд өгдөг хөдөлмөрийн хөлс бага болохоор хоёр ажил хийсэн ч гэсэн сардаа 500,000-800,000 төгрөг олдог ч хүрэлцдэггүй. (Ажил, хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхэдтэй хийсэн ганцаарчилсан ярилцлагын хэсгээс)

КЕЙС-3

...Овоолсон хог дээр өглөө 10:00 юм уу 11:00 цагт гараад орой гэгээ тасрахаар ажлаасаа буудаг. Хог дээр ажиллахад эхлээд муухай үнэртдэг байсан боловч одоо үнэрт нь дассан. Хогийн машин дээр гарч хөргөгч буулгаж байсан нь хамгийн хүнд зүйл байсан...(Хогийн цэг дээр ажилладаг 14 настай хүүхэдтэй хийсэн ярилцлагын хэсгээс)

КЕЙС-4

..Хүнд ажил хөдөлмөр хийлгэдэг, унах, бэртэх, түлэгдэх магадлал өндөр газар бол тоосгоны үйлдвэр, барилга байдаг. Манай аймагтай ойр байрладаг нэг тоосгоны үйлдвэрт хувийн ажлаар очиход 13 настай охид ажиллаж байсан. Шөнө хоноод үүрээр 3:00, 4:00 цаг хүртэл ажилладаг гэж тэр хүүхдүүд ярьсан. Цалин нь сая төгрөг шахуу авдаг гэсэн. Тэндээ хонож байрладаг, зуны халуунд халуун галын дэргэд ажилладаг. (Аймгийн сургуулийн нийгмийн ажилтантай хийсэн ярилцлагын тэмдэглэлээс)

ЭКСПЕРТИЙН ҮГ

ХЭҮК-ын дарга Д.Сүнжид:Хөдөлмөр эрхлэхэд өртөх эрсдэлтэй хүүхдийн мэдээллийн санг хөтлөх хэрэгтэй

-Хүүхэд хөдөлмөр эрхлэх үндсэн шалтгаан нь өрхийн амьжиргааны түвшин, эцэг эхийн архины хамаарал, гэр бүл салалт шууд хамааралтай байна гэж судалгаагаар дүгнэсэн. Гэр бүлийн аль нэг гишүүн асаргаанд байх, хөдөлмөрийн чадвартай эсэхээс хамаарч хүүхэд хөдөлмөр эрхлэхэд хүрдэг нөхцөл байдал ч байна. Хүүхэд тэвчишгүй хөдөлмөр хийхээр бие бялдрын өсөлт хөгжил, оюун ухааны өсөлт хөгжилт, сурч боловсрох, нийгэмших, бүх боломжийг хязгаарладаг учраас л олон улсын конвенцоор ч, үндэсний хууль тогтоомж, дүрэм журмаар ч үүнийг хориглодог. Юуны өмнө хяналт, урьдчилан сэргийлэх асуудал тун чухал байна. Хөдөлмөр эрхлэхэд өртөх эрсдэлтэй хүүхдийн тухай мэдээллийн санг хөтлөх чиг үүргийг холбогдох байгууллагуудад хуулиар хүлээлгэх хэрэгтэй байна. Хүүхэд, гэр бүлийн хөгжил, хамгааллын газрын мэдээллийн санд хуулиар зөвшөөрсөн хэлбэрийн ажил, хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдийн тухай мэдээллийг оруулдаг болох ёстой байна. Үүний мөрөөр багш, нийгмийн ажилтан, хүүхдийн байцаагч, хөдөлмөрийн байцаагч, цагдаагийн ажилтан гээд бүх үүрэг хүлээгчид хяналтыг хэрэгжүүлж, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, хүүхэд хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртөж байгаа, тэвчишгүй хөдөлмөр эрхэлж байгаа, насанд хүрээгүй хүн эрхлэхийг хориглосон ажил хөдөлмөр эрхлэж байгаа бол таслан зогсоож, буруутай этгээдэд хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэх, хамгийн гол нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах арга хэмжээ авах ёстой байна.  Энэ арга хэмжээг нэг удаагийн чанартай биш, байнгын хяналт тавих замаар үр дүнтэй хэрэгжүүлж чадна.

Хүүхэд, гэр бүлийн йхөгжил, хамгааллын ерөнхий газрын Хүүхдийн хэрэгжилтийн газрын дарга Г.Мөнхнасан: Хүүхдийн тусламжийн 108 утсанд хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудалтай холбоотой 94 дуудлага мэдээлэл ирсэн

-Өнгөрсөн онд хүүхдийн эрхийн улсын байцаагч нар хянан шалгалт хийж, хүнд хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй 618 хүүхдийг илрүүлж, хариу үйлчилгээ үзүүлсэн. Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар хүүхдийн тусламжийн 108 утсанд хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудалтай холбоотой 94 дуудлага мэдээлэл ирсэн. Уламжлалт мал аж ахуйтай холбоотой хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт, унаач хүүхдийн асуудал зэрэг нь нэг аймагт гардаг асуудал биш, 21 аймаг 330 сумд гардаг учир тэр бүр хүрч ажиллах боломж байдаггүй. Тиймээс Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хороо, сумдад хүүхэд, гэр бүлд чиглэсэн мэргэжлийн нэг байршилтай болохоор тусгасан байгаа. Өөрөөр хэлбэл ирэх оны нэгдүгээр сараас эхлэн хороо, сум бүрд нийгмийн ажилтан, хүүхэд хамгааллын олон нийтийн байцаагч ажиллана. Ингэснээр сум, хороонд буюу анхан шатандаа хүүхэд хамгаалал, хөдөлмөрийн эрхтэй холбоотой асуудлуудад тухай бүрд нь хүрч ажиллана гэж харж байна.

Нийслэлийн Хүүхэд, гэр бүлийн хамгааллын хэлтсийн дарга Х.Оюунтуяа: Нийслэлийн хэмжээнд хөдөлмөр эрхэлж буй 69 хүүхэд бий

-2023 оны байдлаар нийслэлийн хэмжээнд хөдөлмөр эрхэлж буй 69 хүүхэд бий. Бид хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдтэй ганцаарчилсан уулзалт хийж, гэр бүлийн нөхцөл байдалд нь үнэлгээ хийдэг. Үүнээс харахад эдгээр хүүхдүүд бүгд сайн дурын үндсэн дээр, өөрийн үндсэн үүрэг болох суралцах үйл ажиллагаанаас хөндийрөхгүйгээр гэр бүлдээ тус дэм болох зорилгоор хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүд байдаг.  2012 онд 5-17 насны хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдийн эзлэх хувь 7.4  байсан бол 2022 онд 16 хувь болж хоёр дахин нэмэгдсэн. Хөдөлмөр эрхэлж байгаа нийт хүүхдийн 48 хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур өрхийн хүүхдүүд байна. Монгол Улс 2016 оноос эхлэн Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг бүрэн устгах дэлхийн зорилтын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхэд анхааран ажиллаж байгаа. Хамгийн гол дэвшүүлж буй санаа нь өрхийн амьжиргааг дээшлүүлбэл ядуурал, хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт буурна гэж үзэж буй.

Эрсдэлт нөхцөлд амьдарч буй хүүхдийн эрхийн хэрэгжилт, зохицуулалт хариуцсан мэргэжилтэн М.Сарангуа: Хүүхдийн эрхийн хэрэгжилтэд хяналт тавих ажилтан бэлтгэдэг болсон

Монгол Улс хүүхдийн хөдөлмөртэй холбоотой үндсэн конвенцуудыг соёрхон баталж, хөдөлмөрийн насны доод хязгаарыг 15 нас байхаар тогтоосон. Мөн Монгол Улс 13-14 насны хүүхдийг хөнгөн ажил эрхлэхийг зөвшөөрч, аюултай ажлын жагсаалтыг баталсан.

Хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, зан суртахуунд сөргөөр нөлөөлж байгаа эсвэл аюултай, эрүүл ахуйн таагүй нөхцөлд хийгдэж буй үйл ажлыг “аюултай ажил” гэж үздэг. Эдгээр ажлыг эрхлэхэд аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн стандарт сул, ажлын зохион байгуулалт оновчгүй байдаг тул гэмтэх, бэртэх, өвчин эмгэг тусах улмаар нас барах зэрэг үр дагаварт хүрнэ. Хүүхдийн бие махбод, сэтгэл санааны хөгжил гүйцэд төлөвшөөгүй, туршлагагүй байдаг тул насанд хүрэгчдээс илүү сөрөг үр дагавар учруулдаг.

Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд хүүхдийн язгуур эрх, эрх ашгийг хангах, хамгаалах, төрийн болон бусад байгууллагын үүрэг, оролцоог тодорхой болгон хуульчилж, хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн бүх хэлбэр, хүүхдийг шийтгэх явдлыг нийгмийн бүх орчинд хориглож, хүүхдийн эрхийн хэрэгжилтэд хяналт тавих улсын байцаагчийн эрхтэй хүүхдийн эрхийн ажилтан бэлтгэдэг болгосон. Энэ хүрээнд улсын хэмжээнд улирал тутам насанд хүрээгүй хүнийг ажиллуулахыг хориглосон ажлын байрны жагсаалтад дурдсан салбаруудад хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдийг илрүүлсэн тохиолдолд тухайн байгууллага, иргэн, аж ахуй нэгжид хуулийн дагуу арга хэмжээ авч ажилладаг. Мөн хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдийг хөдөлмөрөөс хөндийрүүлэх, гэр бүлд нь эргэн нэгтгэх, гэр бүлд суурилсан хүүхэд хамгааллын үйлчилгээг үе шаттай үзүүлэн ажилладаг.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ ДОЛООДУГААР САРЫН 31. ЛХАГВА ГАРАГ. № 146 (7390)