З.БАТЦЭЦЭГ

Тун удахгүй буюу 2023 оны тавдугаар сарын 14-нд Турк улсад Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Төрийн дээд албан тушаалд дөрвөн хүн нэр дэвшиж байгаа ч гол тэмцэл одоогийн төрийн тэргүүн Режеп Тайип Эрдоган болон нэгдсэн сөрөг хүчний нэр дэвшигч Кемал Кылычдаролгу нарын хооронд өрнөнө. Олон тооны санал асуулгын мэдээлэл нь хоорондоо зөрчилдөж, нэг юм уу хоёр дахь өргөдөл гаргагчид хамгийн бага зөрүүтэйгээр ялалт байгуулдаг боловч санал хураалт өндөр ирцтэй (Туркийн хувьд ердийн зүйл) явагдаж, эхний шатанд дуусах магадлал өндөр байна. Сонгуулийн үйл явц ямар ч үр дүнд хүрсэн бай, Р.Эрдоган 20 жил засгийн эрхэнд байх хугацаандаа эхлээд ерөнхий сайд, дараа нь ерөнхийлөгчийн хувиар улс орныхоо төлөө маш их зүйлийг хийж, бүс нутагтаа төдийгүй улс орныхоо эрх мэдлийн чухал төв болгон хувиргасан.

Туркийн ерөнхийлөгчийн болон парламентын сонгууль болоход долоо хоног хүрэхгүй хугацаа үлдлээ. Цаашид ноцтой тэмцэл хүлээж байгаа нь нэгэнт тодорхой болсон. Шууд утгаараа өнөөдөр Р.Эрдоганы ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх гол өрсөлдөгч, БНН-ын дарга К.Кылычдаролгу түүний ялалтад итгэлтэй байгаагаа илэрхийлж, хоёр дахь шатны санал хураалт явуулах шаардлагагүй гэж үзэж байна гэв. Саяхан Туркийн дэд ерөнхийлөгч Фуат Октай үүнтэй төстэй мэдэгдэл хийв. Бодит байдал дээр Р.Эрдоганыг сонгогчдын тал орчим хувь нь дэмжиж байна гэж INION RAS-ийн Дундад болон Зөвлөлтийн дараах Дорнодын хэлтсийн судлаач Алина Сбитнева хэлэв, үндсэндээ түүний болон түүний намын сонгогчид консерватив шашинтай хүн амыг төлөөлдөг. “Энэ нь гол төлөв тус улсын зүүн өмнөд хэсэг боловч хотуудад тодорхой дэмжлэг байгаа.  Саяхан ерөнхийлөгч Истанбулд сая хүн цугларсан сонгуулийн цуглаан хийлээ.

Түүний нам засгийн эрх барьж буй 20 гаруй жил, Р.Эрдоган ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бараг 9 жилийн хугацаанд Турк улс томоохон өөрчлөлтүүдийг хийжээ. НАТО-г одоо Анкара барууны түншүүддээ шахалт үзүүлэхэд ашиглаж байна. Энэ утгаараа Швед, Финлянд улсууд НАТО-д элсэх нь Туркийн үг шийдэмгий хэвээр байгаа нь маш тод илэрхийлэл юм. Дотоод бодлогын хувьд энд Р.Эрдоган хэд хэдэн шинэчлэлийг хийж, юуны түрүүнд эрх мэдлийн босоо шугамыг бэхжүүлсэн. А.Сбитневагийн хэлснээр, Р.Эрдоганы үед "турк үндэстний экспорт" гэж нэрлэгддэг зүйл бас явагдсан. Өөрөөр хэлбэл Турк одоо батлан ​​​​хамгаалах үйлдвэрийг экспортод идэвхтэй хөгжүүлж, кино урлагийн салбарт шинэ Холливуд болж байна. Туркийн телевизийн олон ангит кинонууд  дорно дахины, Туркийн үнэт зүйлсийг олон нийтэд сурталчилж байна. Алина Сбитнева “Мэдээж энэ бүхэн бол Р.Эрдоган болон түүний намын гавьяа юм”.

Р.Эрдоган болон түүний Шударга ёс, хөгжлийн нам 2001-2002 оны эдийн засгийн хямралын үед засгийн эрхэнд гарсан. Түүний нам парламентын сонгуульд асар их саналаар ялалт байгуулж, 550 суудлын 363-ыг авсан. Арван жил хагасын хугацаанд анх удаа нэг намын засгийн газар байгуулах боломж гарав. Истанбул хотын дарга асан Режеп Тайип Эрдоган 2003 онд засгийн газрын тэргүүн болсон. Ерөнхий сайд болон түүний багийнхан улс оронд хуримтлагдсан, тэр дундаа эдийн засгийн олон асуудлыг шийдэх ёстой байв. Ганцхан жилийн дотор тус улсын эдийн засаг 26 гаруй хувиар унав. 2000 онд тус улсын ДНБ 274 тэрбум доллар байсан бол 2001 онд энэ тоо ердөө 201 тэрбум долларт хүрсэн байна. Үүний үр дүнд гадаад худалдааны асар их алдагдал гарч, тус улс экспортоосоо бараг хоёр дахин их хэмжээний импорт хийж, гадаад өр 23 тэрбум долларт хүрчээ. Эдийн засагт үзүүлэх татварын дарамт маш өндөр байсан тул бизнес эрхлэгчид орлогынхоо бараг тал хувийг улсад өгөхөөс өөр аргагүй байсан юм. Р.Эрдоган улс орноо аврахын тулд аж үйлдвэр, аялал жуулчлалын хөгжилд найдаж байв. Үүнээс гадна Турк мөнгөний шинэчлэл хийсэн нь инфляцийг бууруулах боломжтой болсон. Турк улсад эдийн засгийн олон чөлөөт бүсүүд нээгдэж, бүтээгдэхүүнийхээ 85-аас дээш хувийг экспортолсон компаниудад татварын онцгой нөхцөл бүрдэж, бизнес эрхлэгчид хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдах боломжтой болгосон.

2014 онд болсон тус улсын анхны шууд ерөнхийлөгчийн сонгуульд Р.Эрдоган ялалт байгуулж, ерөнхий сайдын албан тушаалыг төрийн тэргүүнээр сольсны дараа эдийн засгийн өөрчлөлтүүд үргэлжилсэн. 2022 оны эцсийн байдлаар Туркийн ДНБ жилийн дүнгээр 5.6 хувиар өсч, нэг хүнд ногдох 10.6 мянган ам.долларт хүрсэн гэж тус улсын Статистикийн хүрээлэнгээс мэдээллээ.

ДНБ 2022 онд 2021 онтой харьцуулахад 107 хувиар өсч, 15.6 их наяд лир (905 тэрбум доллар) болжээ. Санхүү, даатгалын салбарын өсөлт ДНБ-тэй харьцуулахад 21.8 хувь, үйлчилгээний салбар 11.7 хувь, мэдээлэл, харилцаа холбооны салбарын өсөлт 8.7 хувь байна.

Худалдааны тэнцлийн байдал ч сайжирсан. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд Туркийн экспорт долоо дахин буюу 36 тэрбум ам.доллараас 254.2 тэрбум ам.доллар болтлоо өсч, одоо өсөлтийг “тодорхойгүй байдал, саад бэрхшээлүүд зогсоож чадахгүй” гэж энэ оны нэгдүгээр сарын эхээр Р.Эрдоган мэдэгдэв. Үүний зэрэгцээ ерөнхийлөгч үүгээр зогсохгүй, Туркийг дэлхийн экспортлогч 10 орны тоонд оруулахаар төлөвлөж байна. Үйлдвэрлэлд оруулсан хөрөнгө оруулалт үр өгөөжөө өгч эхэлсэн.

“Батлан ​​хамгаалах салбарын төслийн тоо 62-оос 750, компанийн тоо 56-аас 2700 болж өссөн.Биднийг засгийн эрхэнд гарах үед [2002 онд] батлан ​​хамгаалахын салбарт 5.5 тэрбум ам.долларын төсөл хэрэгжиж байсан. Өнөөдөр энэ тоо 60 тэрбум доллар даваад байна. Тэгээд тендерийн шатандаа байгаа төслүүдээ тооцож батлан ​​хамгаалах салбарын төсвийг 75 тэрбум ам.долларт хүргэж байна” гэж Режеп Тайип Эрдоган Туркийн анхны Анадолу десантын хөлөг онгоцыг армид хүлээлгэн өгөх ёслолд оролцох үеэрээ хэлэв.

Эдийн засгийн хүндрэлийн хувьд инфляцийн түвшин маш өндөр хэвээр байна. Дөрөвдүгээр сард үнэ 43.68 хувиар өссөн байна. Гэвч сүүлийн зургаан сарын хугацаанд энэ үзүүлэлт аажмаар буурч, дөрөвдүгээр сарын инфляцийн түвшин сүүлийн 16 сарын хамгийн доод түвшинд хүрсэн нь бас үнэн.

“Рэжеп Тайип Эрдоган Туркийн шинэ Кемал Ататүрк болсон. Энэ нь геополитик, үзэл суртлын бүсэд илүү их хэмжээгээр илэрдэг. Р.Эрдоган Турктэй ойр байгаа хэд хэдэн улсыг өөрийн ашиг сонирхлын хүрээнд оруулснаар пантурк ертөнцийн үзэл санааг хөгжүүлж чадсан. Р.Эрдоганы үед Туркийн эдийн засгийн бодлогод эдийн засгийн томоохон ахиц дэвшил гарсан. Аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн хөгжлийг хэсэгчилсэн протекционизм, зээлийн хүртээмжийг хангах хүчин чармайлтаар дэмжсэн. Туркийн эдийн засаг ерөнхийдөө төрөлжсөн” гэж эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор, RegBlock-ийн ахлах шинжээч хэлэв.

Режеп Тайип Эрдоган засгийн эрхэнд байсан хэдэн арван жилийн хугацаанд Туркийн улс төр ч ихээхэн өөрчлөгдсөн. Турк улс 1987 онд гишүүнээр элсэх хүсэлтээ гаргаж, Европын холбооны гишүүн болохыг олон жилийн турш эрмэлзсээр ирсэн. Гэсэн хэдий ч Анкара 1999 онд л нэр дэвшигчийн статусыг авсан бөгөөд асуудлын шийдэл энэ амжилтаас цааш ахисангүй. Тиймээс Р.Эрдоган улс орныхоо хувьд орчин үеийн ертөнцийн бодит байдал, цаг үеийн шаардлагад илүү нийцсэн өөр замыг сонгосон.

“Турк, Р.Эрдоган хоёр ЕХ-нд элсэх, Европт нэгдэх хүсэл, Ататүркийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх анхны байр сууринаасаа олон жилийн турш асар их хувьслыг туулсан. Европын холбоонд элсэх хүслийн хувьд энэ нь боломжгүй зүйл, хэн ч ийм боломжийн талаар ярихгүй нь тодорхой тул Турк улсын төрийн алтан зорилго нь тусгаар тогтнол руу шилжсэн”- Александр Асафов улс төр судлаач.

А.Асафовын хэлснээр, “одоо Туркийн гадаад бодлого туйлын субъектив байна. Р.Эрдоган бол мэдээжийн хэрэг хэлэлцээ хийж байгаа бүх хүнд таагүй хэлэлцээч юм. Мэдээжийн хэрэг, тэр зөөлрүүлэхийн төлөө явдаг, гэхдээ тэр эхлээд маш өндөр нөхцөл тавьдаг. Ийм бодлогын тэнцвэртэй байдлын тухайд гэвэл Р.Эрдоганы хурц арга барил эндээс харагдаж байгаа бөгөөд сонгуулийн өмнөх үйлдлээс харахад тэр энэ хэвээр үлдэнэ гэж бодож байна. Гэнэт олдсон орд, төрийн албан хаагчдын цалинг 45 хувиар нэмэх гэх мэтчилэн ярьж байна. Гадаад бодлогын хувьд арга барил нь хатуу ширүүн мөртлөө үр дүнтэй байдаг. Мэдээж маш үр дүнтэй улстөрч” гэж улс төр судлаач итгэлтэй байна.

А.Асафовын хэлснээр Туркийн иргэдийн амьдрал ямар ч эргэлзээгүй өөрчлөгдсөн бөгөөд тэд Европын мөрөөдлөө аль хэдийн алдсан ч маш их зүйлийг хийсэн. Үүнд үнэ төлбөргүй, нийтэд нээлттэй, хүн амын бүх давхаргад хүртээмжтэй барилга байгууламж, боловсролыг хөгжүүлэх зэрэг орно. Эдгээр нь тэтгэмж, төлбөр, армид хандах онцгой хандлага, ард түмнийг хойд зүгээс урд зүг рүү шилжүүлэх боломж, Р.Эрдоганы бүх төрлийн экспортыг нэмэгдүүлэхийн тулд хийсэн хүчин чармайлт юм.

“Мэдээж үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханштай холбоотой асуудал байгаа. Мөн Д.Трамп мөн л лирийг устгана гэж амлаж, Оросын С-400 зенитийн пуужингийн системийг худалдаж авахын тулд энэ чиглэлд их зүйл хийсэн. Харин худалдааны хувьд мэдээж амжилтууд бий. Энэ утгаараа тэр нэлээд амжилттай улс төрийн менежер юм "гэж шинжээч үзэж байна.

Улс төрийн шинжлэх ухааны доктор, Дундад ба Зөвлөлтийн дараах Дорнодын тэнхимийн эрхлэгч Владимир Аватков “Шударга ёс, хөгжлийн нам засагласан 20 жилийн хугацаанд дотоод, гадаад бодлогод үндсэн өөрчлөлт гарсан гэж үзэж байна. Тэр дундаа Турк улс бие даасан эрх мэдлийн төв болж эхэлсэн гэж хэлж болно. Хэрэв өмнө нь энэ нь барууны олон улсын харилцааны тогтолцооны нэг хэсэг байсан бол өнөөдөр энэ нь олон төвт ертөнцийн шинэ дэг журам дахь хүчний гол төвүүдийн нэг юм. Турк улс өөрийгөө ийм төв, зангилаа, хойд-өмнөд, баруун-зүүн худалдааны зам дамждаг хүндийн төв гэж сурталчлахаас айдаггүй. Энэ нь түүний сайн сайхан байдлыг нэмэгдүүлэх боломжийг олгодог, тэр дундаа эхний ээлжинд өөрийн нутаг дэвсгэрээр дамжуулан бараагаа тээвэрлэх замаар орлого олох боломжтой” -Владимир Аватков улс төрийн шинжлэх ухааны доктор.

Түүнчлэн В.Аватковын хэлснээр, Турк улс өнгөрсөн жилүүдэд баруунаас ихээхэн хамааралтай байснаасаа гарч, өөрийн цэрэг-аж үйлдвэрийн цогцолборыг бий болгож, далавчит пуужин, нисдэг тэрэг, нисгэгчгүй онгоц, танк, төрөл бүрийн төрлийн пуужин бүтээж чадсан нь үндсэндээ чухал юм.

Нэмж дурдахад Туркийн шинжлэх ухаан хөгжиж байна. Саяхан Туркийн лаборатори, судалгааны төвүүдэд олон тооны патентууд хамгаалагдсан. Туркийн боловсролын систем түгээмэл биш ч улам бүр чухал болж байна, Туркийн хэд хэдэн их дээд сургууль дэлхийн чансаанд дээгүүрт бичигдэж байна гэж улс төрийн шинжлэх ухааны доктор онцоллоо.

RegBlock-ийн ахлах шинжээч Р.Эрдоганы гол гавьяа бол нэг талаас Орос, Хятад, нөгөө талаас Европын холбоо, АНУ гэх хамгийн том геостратегийн туйлуудтай нягт хамтын ажиллагааны уур амьсгалыг хадгалж чадсан. Олон туйлт бодлогын хэрэгжилтийн ачаар Туркийн Ерөнхийлөгч тус улсад эдийн засаг, улс төрийн ноцтой давуу эрх олгож чадсан гэж тэр тэмдэглэв.

Эх сурвалж: www.polit.mn