Рагчаагийн Оюун

Монгол үндэсний хувцсаараа гоёсон бүсгүйчүүд Төрийн ордонд цуглажээ. Тэд бол 21 аймаг, 330 сумаас ирсэн 1000 гаруй малчин бүсгүй “Малчин эмэгтэйчүүд-Манлайлал” зөвлөгөөнд ирсэн нь энэ байлаа. Тэдний дунд дугуй улаан малгайтай, энгэртээ одон, медалиа зүүсэн нэгэн буурай онцгой харагдсан юм. Түүнийг Цэрмаагийн Хандсүрэн гэнэ. Тэрбээр 1930 онд Хэнтий аймгийн Баян-Адарга суманд төрсөн. Долоон жилийн боловсрол эзэмшээд 1947 онд 17 настайдаа малчин болсон гэж байлаа. Ц.Хандсүрэн гуай эцэг эхээс тавуулаа, айлын хоёр дахь хүүхэд нь. Одоо 70 гарсан дүүтэйгээ хоёулаа үлджээ. Түүнийг “Амьдралын тойрог” буландаа урьж ярилцлаа.

Ц.Хандсүрэн гуай 1955 онд нэгдэлжих хөдөлгөөн эхлэхэд Биндэр сум руу шилжсэн байна. Эднийх нэгдэлд ороогүй байхдаа хонь 500, үхэр 50-60, гурван азарга адуутай айл байжээ. Хувийн аж ахуйтай байхад олон малтай ч одоогийнх шиг туслах малчин авдаггүй, өөрсдийн хүчээр малаа өсгөнө. 1954 онд малаа сайн өсгөсөн хэмээн Ц.Хандсүрэнг аймгийн депутатаар сонгож байжээ. Тэрбээр 1955 оны нэгдүгээр сард Хэнтий аймгийн Биндэр сумын “Бүтээлч” нэгдэлд орсон байна. Энэ үед нэгдлээс ямар ажил даалгана бүгдийг нь чин сэтгэлээсээ хийдэг байсан тухайгаа дурсаж байв. Тухайлбал, хоёр жил гаруй хонь хариулж, дараа нь төллөх 100 гаруй ингийг Дорж хэмээх айлаас авч 300 гаруй болгож өсгөсөн байна.

 “ЭРЛИЙЗ ХУРГА, ТЭМЭЭ ХОЁР АДИЛХАН ЭМЗЭГ АМЬТАН”

Монголчууд бид дээдсээс өвлөсөн малчин заяа, дэлхийд ховорхон морьтой заяатай ард түмэн. Тэгвэл дэлхийд ховорхон заяаны эзнээс хонь болон төллөх ингийг хэрхэн хариулж байсан талаар асуухад “Эрлийз хонь хариулахад их эмзэг. Тэр үед зохиомол хээлтүүлгийг их нарийн хийдэг байсан. Энэ цээрийг төл дээр нь хадгалж чадахгүй болохоор өнөөх нь өлсөнө. Ц.Хандсүрэн гуай энэ тухай “Малын эмч нэг айлд очиж ирээд морио хашаанаас уяж, хашаа давж ороод хэдэн хонь төллүүлсэн юм. Хэчнээн хургатай байна гээд үхсэн хургануудыг авна. Гэтэл бохир газраар явсан бол тэр хашаа руу хамаагүй орох ёсгүй байсан юм билээ. Тухайн үед ламаар явж болохгүй лам, нам хоёр харшилдаг байлаа” гэсэн юм. 
Харин тэмээн дээр энэ байдлыг цэглэсэн ажээ. Ц.Хандсүрэн “Тэмээгээ хонь шиг дагаж хариулна. Тэмээ нь эрлийз хургатай адилхан айхтар эмзэг амьтан. Морьтой хүн харвал хүүхэд шиг хөлсөрхөнө. Нэг удаа манайхаас Адаргын нэг хөгшин хөсөг авч нүүдэл хийгээд тэмээг маань авчирч өглөө. Тэгсэн тэр орой нь нойтон шамарга орж тэнгэр жаахан эвгүй болдог юм байна. Тэгэхээр нь тэмээгээ хашааны банзны өвөрт оруулахад тэр хөгшин хамгийн сүүлд ботголсон тэмээг туугаад явж байсан. Ингээд хашааны өвөрт оруулчихаад гэрт орчихоод гараад иртэл нөгөө ботго маань хөөс нь сагаад хажуугаараа хэвтэж байна. Нөгөө хөгшин ч тэмээ хариулдаг, Адаргын сайн тэмээчин байсан юм. Тэгсэн “Надаас хөлсөрчихөж.  Ус эргүүлээд, малгай өмсгөчих” гэж байна. Мөн “Миий ирсэн зүг рүү ус доогуур цацаад, малгайг минь өмсгөөд ир” гэлээ. Хэлсэн ёсоор нь үйл хийчихээд нэлээн байж байгаад харахад давгүй жог, жог гээд сууж байна. 

Сүүлд энэ ботго маань Бам хар нэртэй гунж болж ботголсон доо. Ботгоо хөхүүлэхдээ хөхүүлж байгаа талынхаа борвин дээр нэг хөлөө тавьж хөхүүлдэг байсан. Хэр баргийн ингэ ингэхгүй. Ер нь ботгоо хөхүүлэхгүй байгаа ингийг албаар арагш нь хөлийг нь тавьж хөхүүлдэг. Ингэ өглөөгүүр ботголдог амьтан. Үхэртэй адил төлөө долоодоггүй, үнэрлэдэг. Ботгоны зулай цоорхой төрдөг. Заримдаа битүү хальстай гардаг. Ийм ботго барагтай бол даарахгүй. Манайх ганц ингийг л шилрүүлж байсан. Учир нь ингэ хаана, яаж бууранд гарсан байна тэр газраа очиж ботголдог гэнэ. Тэгээд ботгоо дагуулаад ирсэн. Би 1982-1986 он хүртэл нэгдлийн 40 үнээг саасан. Манайх 1985 оны зудархаг өвөл үхрээ онд мэнд оруулж ”Энх сүрэгтэн” болж байлаа” хэмээн хуучилсан юм.

ПИОНЕРООС НАМЫН ГИШҮҮН БОЛОВ

Ц.Хандсүрэн гуай ханьтайгаа нэгдэлд орсныхоо дараахан танилцжээ. Хуушааны Гомбо намын гишүүн, нэгдэлд орохоосоо өмнө түүхий эдийн эрхлэгч, агент, багийн дарга хийж байсан аж. Мөн Гурванбаян сумын буюу одоогийн Өмнөдэлгэр сумын анхны багийн дарга хийж байсан гэдэг. Гурван жилийн цэргийн албанд мордсон ч 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцож таван жил алба хаажээ. Тэд долоон хүүхэдтэй ч таван хүүхдээ өөрсдөө өсгөсөн гэнэ. Нэг хүүхдээ эмээд нь, нөгөөхийг нь хүнд өргүүлсэн гэж байв. Тэр үеийн хүмүүс олон хүүхэдтэй ч малынхаа төлөө амиа тавидаг байсан тухай яриа дэлгэж байв.  Төрөөд нэг сар болоод малаа маллахад тэр бүр хүүхэд өвдөх асуудал гардаггүй байсан гэнэ. Эгэл малчин айлын жишгээр  том нь багыгаа харна. Баг, сум, намын  хорооны хурал болоход хоёулаа явах боломжгүй тул ээлжилж, 70-80 км газрыг мориор туулж очино гээд малчин хүний амьдралын бүхий л сайн сайхан,жаргал зовлонг эн тэнцүү туулсан тухайгаа Ц.Хандсүрэн гуай ярьж сууна.  
Нийтлэлийн баатрыг маань намын гишүүнд элсэхэд эмэгтэйчүүд цөөн байжээ. Албан тушаал өндөр, амьдрал ахуй сайтай, даалгавраа сайн биелүүлдэг хүмүүсийг намын гишүүнээр элсүүлдэг байж. Ц.Хандсүрэн гуайн хувьд 15 нас хүрээд пионерын гишүүн, пионероос эвлэл, эвлэлээс намын гишүүн болсон бөгөөд өнөөгийн МАН-ын ахмад гишүүн ажээ. Тэрбээр мал маллахын зэрэгцээ багийнхаа эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн даргаар 1963-1969 он хүртэл ажилласан байна. Түүнээс “Малчин эмэгтэйчүүд-Манлайлал” зөвлөгөөний талаар асуухад “Нэгдлийн үед хурлыг тогтмол хийдэг байсан. Одоо ч жаахан саараад байна. Тэр үед багийн намын хурал, сумынх бол сумынхаа намын хуралд оролцоно. 1982 онд намын бага хуралд их хурлын төлөөлөгчийг сонгохоор сумаасаа сонгогдож байлаа. Өвгөн маань ч нэг бус удаа сонгогдож байсан. Сая Төрийн ордонд болсон зөвлөгөөнд оролцсондоо сэтгэл өндөр байна. Сайхан зүйл их ярилаа. Бидний үед чуулга, уулзалт, төлийн баяр болно уу гэхээс улсын ийм том арга хэмжээ болж байсангүй” хэмээн ярьсан юм. 

ДӨРӨВ ДЭХ ҮЕЭ ҮЗЭЖ БУЙ БУУРАЙ

Ц.Хандсүрэн гуай 1986 онд тэтгэвэртээ гарсан ч зүгээр суусангүй. Хувийн малаа хариулж байгаад Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд байх бага охин Г.Мөнхзулындаа ирж амьдрах болсон байна. Угийн хөдөлмөрч хүн тул хурганы арьс шүүж, зөөлөрсөн хойно нь гараараа нухаж, элдээд үр хүүхэд, ач, зээ нартаа дээл хийхэд нь бэлэн болгож өгдөг гэж байлаа. Мөн ноосоор утас ээрч ширмэл ширдэг урлана, нэмнээ оёно, хүүхдүүдийнхээ товчийг хүртэл хадаж өгдөг гэсэн юм. Түүгээр ч барахгүй хааяа уран зохиолын ном уншина. Гэхдээ нүдний шил зүүдэггүй гэсэн. Ач, зээгээ харна, хичээлийг нь давтуулна, цэцэрлэгээс авна, эцэг эхийн хуралд сууна гээд өөрийгөө завгүй байлгана. Тэрбээр энэ тухайгаа “Одооны хоёрдугаар ангийн хүүхдийн хичээл бидний тавдугаар ангид үздэг байсан хичээлийг үзэж байна. Үр хүүхэд, хүргэн, бэр, ач, зээ, гуч гээд тоолоход 100 хүрчээ. Эмээ нь дөрөв дэх үеэ үзэж байна” хэмээн инээж суув.

Ц.Хандсүрэн гуай Биндэр сумынхаа улсын тэргүүний “Сүлдэт өндөр” хадгаламж зээлийн хоршооны ахмад гишүүн юм байна. Энэ хадгаламж зээлийн хоршоо нь банк, санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулдаг аж. Хэдэн жилийн өмнө  ах дүү, найз нөхдөөрөө хуримтлалыг хэрхэн бий болгох вэ гэж ярилцаад  нийлж  хуримтлал үүсгэсэн аж. Үүнийгээ  жилийн дараа задалдаг гэнэ. Энэ хуримтлал нь сар бүр таван хувийн хүүтэй байсан бол өнгөрсөн оноос зургаан хувь болжээ. Өөрийнхөө боломжоор хөрөнгөө нийлүүлнэ. 

Түүний бага охин Г.Мөнхзул “Миний аав их хэлэмгий, хүмүүст хэлэхээ хэлчихдэг шударга хүн байсан. Гэр орныхоо санхүүг барина. Ааваас хойш ээж маань биеэ даагаад санхүү мөнгөө зохицуулдаг болсон болохоор хуримтлалын бүлэгт орсон. Өнгөрсөн жил өөрийнхөө эрүүл мэндэд зориулсан. Ач, зээ нараас нь их сургуульд орвол арай илүүг өгөх зэргээр төлөвлөн хуримтлалаасаа өгч байна. Тэр бүү хэл ач, зээ нарынхаа хаана амьдардаг, хэн нь хэдэнд хүүхэдтэй гэдгийг ч биднээс илүү мэднэ. 

Ээж минь захиа бичих дэс дарааг их сайн мэддэг. Тухайлбал, Сайн байна уу. Энэ нутаг оронд цаг агаар ийм байна гэж эхлээд дараа нь өөрсдийн байгаа байдлыг бичээд хамгийн сүүлд нь ерөөл тавиад доор нь заавал ч үгүй хоёр юм бичнэ. Тэр нь "Хүндэтгэсэн ээж. Хүндэтгэн ёсолсон ээж нь төрсөн охиндоо” гэж бичдэг байсан. Захиа бичих ёсыг хаанаас сурсныг мэдэхгүй. Ээж минь элдэв зан авиргүй. Хүний эвийг олохдоо сайн” хэмээн ээжээрээ бахархан ярьж байв. Ийнхүү насаараа мал маллаж, малч монгол ухаанаа үр хүүхдэдээ өвлүүлэн, сургаж яваа 93 настай Ц.Хандсүрэн гуай өдгөө Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд энх тунх аж төрж байна. Дээдсээс өвлөсөн малчин заяа, дэлхийд ховорхон морьтой заяатай эдний долоон хүүхдийн дөрөв нь аав ээжийнхээ үйл хэргийг үргэлжлүүлж явна.     

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин

2023 ОНЫ ХОЁРДУГААР САРЫН 27. ДАВАА ГАРАГ. № 42 (7027)