Хүрэлсүхийн МӨНХЖАРГАЛ

Гэр бүлээрээ үзэж болох хамгийн төгс урлаг бол цирк. Циркийн үзүүлбэр нь хүний биеэр хийж болох хамгийн өндөр хэлэмж юм. Тиймээс бөөрөнхий манежинд тоглох алиалагчид, акробат, сургуультай амьтад, агаарын жүжиг, хөгжимчин, бүжигчин, цагариг, уяачид, жонглёрчин, илбэчин, дугуйчин, трюк гэсэн олон төрлийг багтаасан циркийн тоглолтоос үзэгчид инээх, айх, гайхах, бишрэх, сүрдэх, бахдах мэдрэмжийг зэрэг авч чаддагаараа гайхамшигтай.

Дэлхийн түүхэнд 5000 жилийн өмнө циркийн урлаг үүссэн тухай тэмдэглэдэг ч Монгол Улсад үндэсний цирк бий болох үндэс суурийг тавьсан гурван үйл явдлыг сануулая. 1935 онд МХЗЭ-ийн Төв хорооны дэргэд Уран биеийн тамирын сургууль байгуулагдаж, 1939 онд Улсын хөгжимт драмын театрт циркийн ангийг нээж, 1940 оноос Циркийн сургууль хичээллэж эхлээд 1941 оны долдугаар сарын 9-нд 3000 хүний суудалтай театрт анхны тоглолтоо толилуулжээ.
Гэхдээ циркийн урлаг хөгжих үндэс нь Ж.Раднаабазар, Л.Нацаг, Д.Гомбо гэсэн гурван залуутай салшгүй холбоотой. Тэд 1936-1938 онд ЗХУ-д циркийн сургуульд суралцаж ирээд "Бөмбөгөр ногоон" театрын хажууд циркийн бүлгэм байгуулжээ. Төр, засагт цирк байгуулах хүсэлт тавьснаар 1968 онд 2000 хүний суудалтай циркийн барилга баригдах шийдвэр гарч Монголын орчин цагийн циркийн урлагийн түүх эхэлснийг тэмдэглэн үлдээсэн юм. 
Өнөөдөр 82 жилийн түүхээ бичиж буй циркийн урлагийг үүсгэн байгуулагч, тулгын гурван чулууны нэг Ардын жүжигчин Л.Нацаг, түүний хүү Н.Болдбаатар, ач охин Б.Болормаа нарыг “Зууны мэдээ” сонин “Удмын бахархал” буландаа онцолж байна.    

НЭР БҮТЭН, МӨР ТОД ТУЛГЫН ГУРВАН ЧУЛУУНЫ НЭГ Л.НАЦАГ

Завхан аймгийн Түдэвтэй суманд малчин ард Ламжавынд хоёр хүү мэндэлсний нэг нь Монголын тайз дэлгэц, киноны нэрт зүтгэлтэн, Төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, найруулагч, Соёлын яамны орлогч сайд агсан Ламзавын Ванган, нөгөө нь манай нийтлэлийн эзэн Ж.Раднаабазарын нэрэмжит циркийн сургууль, Монгол Улсын циркийг үндэслэн байгуулагчийн нэг, уран сайхны удирдагч, найруулагч, Ардын жүжигчин Ламжавын Нацаг байв. 
Аав Д.Ламжав нь Улсын бага хурлын нарийн бичгийн даргаар сонгогдон Улаанбаатар хотод шилжин суурьших болсон нь балчир хөвгүүдийнх нь авьяасыг нээх боломж олгож, урлагт өөрсдийнхөө зам мөрийг тод гаргах тавиланг оноожээ. 

Ламжавын Нацагийн амьдрал Монголын циркийн үүсэл, хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Циркийн урлагт суралцахаар 1936 онд Ж.Раднаабазар, Д.Гомбо нартай Москвагийн Бүх холбоотын циркийн урлагийн сургуульд явахдаа өвчтэй ээждээ эцсийн удаа үнсүүлж байгаагаа мэдээгүй нь харамсалтай. Гэвч том зорилгын төлөө шантрах эрх түүнд байсангүй. 

Сургуулиа төгсөж ирээд 1938 оны арваннэгдүгээр сарын 22-нд Төв театрын дэргэд циркийн анги байгуулахад Б.Дамдинсүрэн (БНМАУ-ын Ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч), гавьяат жүжигчин Г.Ирина, Рэнцэнноров, Л.Ванган нар ажиллаж байжээ. 1940 оны долдугаар сард циркийн сургууль нээснээр 150 гаруй хүн бүртгүүлж, үүнээс 40 хүнийг сонгон авч суралцуулсан байна. Циркийн сургуулийн төгсөлтөөр төрөл бүрийн номер 25, том атракцион хоёрыг бүтээсэн нь Монголд жинхэнэ цирк нээх том хөтөлбөр болжээ. 

Ардын хувьсгалын 20 жилийн ой буюу 1941 оны долдугаар сарын 10-нд Буянт-Ухаагийн наадмын талбайд анхны циркийн нээлтээ хийв. Түүнээс хойш наадам, шинэ жилээр гурван том хөтөлбөр, тулах тэнцвэр, “Бамбук” зэрэг 26 номер бэлдэж циркийн урын санг арвижуулсаар байлаа. Тиймээс Монголын циркийг үүсгэн байгуулах, хөгжүүлэхэд оруулсан гавьяаг нь үнэлж 20 настай Л.Нацагт БНМАУ-ын гавьяат жүжигчин цол хүртээжээ.

Тэрбээр төрийн хайрласан шагнал, үзэгчдийн уухайлах алга ташилтад урамшин улам ихийг сэдэж хийж байв. Монголын циркийн урлагт акробат, илбэ, тэнцвэр, хөгжмийн эксцентрик төрлийг хөгжүүлэхээс гадна тоглолтын аппаратур, эскиз, чимэглэл, хувцасны загвар гаргах нарийн чимхлүүр ажлыг ч төвөггүй хийнэ. Хийж бүтээхийн төлөө төрсөн мэт ажилдаа чин сэтгэлээсээ ханддаг байсан учраас циркийн хөгжил хурдтай, хүчтэй явж байлаа. Үүний нотолгоо болж 1972 онд Монгол Улсын Ардын жүжигчин болсон юм. 

Хийсэн бүтээснийг нь цөөн үгээр дурдвал 1947 онд Дэлхийн ардчилсан залуучуудын холбооны урилгаар олон улсын залуучуудын анхдугаар их наадам (Прага)-д 37 залуу оролцсоны нэг нь Л.Нацаг байв.
1950-1960-аад онд циркийн зураг чимэглэл, хөгжим найруулгын ажилд үндсэн өөрчлөлт гарсан нь Л.Нацаг, Ж.Дамдинсүрэн нар найруулагчийн мэргэжил эзэмшсэнтэй холбоотой гэдэг. 
Мөн тэрбээр илбийн төрлийн томоохон номерыг өөрийн орны өвөрмөц хэлбэрт оруулан хөгжүүлсний зэрэгцээ 200 гаруй циркийн номер 26 шинэ программ бүтээжээ. Энэ дундаас “Хошин шог зураг” номер болон романтик төрөл болох “Үүрийн цолмон” гэдэг агаарын нисэлтийн номер нь циркийн урын санг баяжуулах чухал алхам болсныг онцолдог. 
“Л.Нацагийн тавьсан номерт өө сэвгүй, ямагт уран гоё хөдөлгөөн, сэтгэлд буумгүй трюк, үзэмжтэй чимэглэл ноёрхож байдаг нь түүний найруулагчийн олон талт авьяастай холбоотой” гэж Монгол Улсын циркийн дарга агсан Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ё.Доржсүрэн ярьж байжээ. 
Циркийн урлагийн нэлээд төрөл зүйлийн эгэл хэлбэр нь монголчуудын хөдөлмөрийн зан үйл, тоглоом наадамтай холилдон хөгжсөн гэж манай урлаг судлаачид тодорхойлсон байдаг. Тэгвэл энэхүү тодорхойлолтыг бий болгоход онцгой хувь нэмэр оруулсан хүн бол Л.Нацаг ажээ. 
Тэрбээр циркийн жүжигчин, найруулагчийн ажлаа өгөөд үндэсний залуу боловсон хүчнийг бэлтгэх ажилд ханцуй шамлан орж Ж.Раднаабазарын нэрэмжит сургуулийн сургалт хүмүүжлийн ажлыг хийж байв.
Циркийн урлагийг хөгжүүлэхэд их гавьяа байгуулсны учир Л.Нацагт 1981онд төрийн дээд шагнал Сүхбаатарын одон олгосон байна. 

МОРИН СҮЛДТЭЙ ЖҮЖИГЧИН ХҮҮ Н.БОЛДБААТАР

Монголын циркийн урлагт “гайхамшиг” гэдэг үгээр тодорхойлсон гурван үзүүлбэр бий. “Илбэ ухааны гайхамшиг”, “Хүч тамирын гайхамшиг”, “Морьтны гайхамшиг” хэмээх энэ гурван үзүүлбэрийн хоёрт нь голлон тоглож байсан ганц л хүн байдаг. Тэр нь Нацагийн Болдбаатар. Багаасаа л аавыгаа дагаж циркт элэгтэй болсон хүү 1964 онд циркийн сургуулийг акробат үсрэлтийн жүжигчний мэргэжил эзэмшсэнээр энэ том айлын нэг тулгуур болжээ. 
Акробат, жонглёр, тулах тэнцвэр гээд олон төрлийн үзүүлбэрийг чадварлаг гүйцэтгэдэг тэрбээр “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэрт сонгогдон бэлтгэгдсэн нь зүгээр ч нэг тохиол байсангүй. 

ЗХУ-ын мэргэжилтэн багш А.А.Чуваевийн удирдлага дор морин джигитийн удирдагчаар бэлтгэгдэн, “Морьтны гайхамшиг” номерын анхны тоглолтоо 1974 онд БНМАУ-ын гавьяат жүжигчин Д.Норовцэрэн ахлагчтайгаар тогложээ. Н.Болдбаатар 1990 он хүртэл морин джигинийн номерт тоглож, залуу уран бүтээлчдийг сургахдаа үзүүлбэрийн бүтэц, зохиомж, гүйцэтгэлийг чанаржуулан баяжуулж Монголын морьтны сүр жавхаа, Чингисийн Монголын сүлд хийморийг урлагийн хэлээр дэлхийд таниулахыг гол зорилгоо болгож байв. 

Зүгээр суудаггүй, элдвийг санаачлан бүтээж байж санаа амардаг хүн нь Н.Болдбаатар байж. 44 жил циркийн урлагт авьяас, хөдөлмөрөө зориулахдаа 40 гаруй үзүүлбэрт тоглосон нь түүний хэр авьяастай, чадвартай бас ажил мэргэжилдээ хайртайг илтгэнэ. Түүний үзүүлбэрүүд “Тэмээтэй акробат”, “Шидэх банз”, “Анчин ба шувуу”, “Газрын тюрнек”, “Тулах тэнцвэр”, “Хүч тамирын гайхамшиг”, “Морьтны гайхамшиг” гээд хөвөрнө. 

Тэрбээр “Хүч тамирын гайхамшиг” номерыг таван удаа шинэчилж, групп бүрдүүлэн тоглож сургажээ. Энэ үзүүлбэрээрээ Итали улсын Верона хотод зохиосон олон улсын циркчдийн тэмцээнээс мөнгөн медаль, БНХАУ-ын Тяньжин хотод болсон тэмцээнээс тусгай шагнал авч байжээ.
Монголд огт байгаагүй урлагийн шинэ төрөл болох “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэр өнөөдрийг хүртэл авьяаслаг уран бүтээлчид, чадварлаг багш нарын хөдөлмөрөөр хэдэн үе дамжин дэлхийд Монголыг сурталчилж байна. 

Морин дээрээс сур харвах төрлийг анх санаачилсан хүн нь ч Н.Болдбаатар. Шинэ сэргэг бүхнээс хоцролгүй, түрүүлэн санаачилж, манлайлж явдаг нь түүний онцлог.
2006 онд “Их шүтээний домог” нэртэй том хэмжээний циркчилсэн хөтөлбөрт багшаар ажиллан, хааны гол дүрд өөрөө тоглов. Үүний зэрэгцээгээр Сүлд нэртэй бор морио уран явдал, бүжиглэх эрдэмд суралцуулж, Цэнгэлдэх хүрээлэнд анх удаа шарга морио мэхийн ёслуулж, хурсан үзэгчдийг уухайлуулж явсан удаатай. Мөн “Найман шарга морины” бүрдэл хэсгийг Монголын манежинд анх удаа тоглуулсан түүхтэй.  
Шавь нар нь түүнийг халамжтай багш гэж хэлдэг. Шавь нарынхаа заримыг нь гэртээ амьдруулж, өөрийнхөө хүүхэд шиг халамжилж байсныг дурсах хүн олон. Гэргий Б.Оюун нь циркийн жүжигчин, хүү Б.Алтаншагай мөн л циркийн жүжигчин байсан учраас эднийх тэр чигтээ энэ урлагийн гэр бүл.
Б.Алтаншагай МУИС-ийн Олон улсын харилцааны дээд сургуулийг төгссөн дипломатч боловч циркид агаарын гимнастик, морин джигит, морь сургаж тоглуулдаг, аав ээжийнээ мэргэжлийг өвлөсөн мэргэжлийн жүжигчин. Гэвч циркийн урлаг зогсонги байдалд орж, байр савны асуудлаас үүдэн одоо мэргэжлээрээ ажиллахгүй байгаа аж.

Б.Болормаа: ӨВӨӨДӨӨ ХӨТЛҮҮЛЭН ЦИРКИЙН МАНЕЖЕНД ОРЖ, ЦИРКЧИН БОЛОХ ЭХЛЭЛ ТАВИГДСАН

Монголын циркийн үүсгэн байгуулагчдын нэг Л.Нацагийн гурав дахь үеийн циркийн жүжигчин бол түүний удаах хүү Н.Баяраагийн охин Б.Болормаа юм. Циркийн  урлагийг гэр бүлээрээ өвлөн үргэлжлүүлж, гурван үе дамжуулан яваа нь бахархалтай сайхан. Тэрбээр одоо Япон улсад ажиллаж, амьдардаг бөгөөд цахимаар ярилцсанаа хүргэе.

-Та Монголын циркийн урлагийг үүсгэн байгуулж, хөгжүүлж, өөрийн амьдралаараа түүх бичиж үлдээсэн Ардын жүжигчин Ламжавын Нацагийн ач охин. Өвөөгийнхөө тухай дурсамжаас хуваалцаач? 
-Манай удмын бахархал болсон өвөөгийнхөө үргэлжлэл болж, циркийн урлагийн гурав дахь үеийг төлөөлж ярилцлага өгч байгаадаа баяртай байна. Манай өвөө Л.Нацаг Монголын циркийг үндэслэн байгуулагчдын нэг. Энэ сайхан хүний үр ач болж, үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн явсандаа чин сэтгэлээсээ талархан, баярладаг. Өвөөгийнхөө Монголын циркийн урлагт хийж бүтээсэн бүгдээр бахархаж, нэр төрийг нь өндөрт өргөж явахыг хичээдэг.
Өвөө маань намайг дөнгөж хоёрдугаар ангид сурч байхад өөд болсон болохоор бага насны богинохон хэдий ч, маш нандин дурсамжуудаа хадгалж байдаг даа.
Бага байхад өвөөгийн төрсөн өдрийг тэмдэглэхээр олон хүн цуглаж, 60 нас гэж цэнхэрээр бичсэн хоёр давхар шоколадан торттой баяр сэтгэлд тод үлджээ. 
Манай өвөө надад үргэлж “Чи чадна, болно, бүтнэ” гэж урам өгч, дасгал сургуулилтын хүнд хэцүүг даван туулах сэтгэлийн хүч өгдөг байлаа. Энэ нь циркийн урлагтаа үнэнч байж, тууштай хичээллэхэд хамгийн том түлхэц болсон. 

-Циркийн урлагт ороход өвөөгийн нөлөө байсан уу. Хэдэн наснаасаа хичээллэж эхэлсэн бэ?
-Намайг таван настай байхад цэцэрлэг дээр маань спортын гимнастикийн багш нар ирж бүх хүүхдийн сунгалтыг үзэж, хөдөлгөөний эвсэлтэй эсэхийг шалгаад таван хүүхэд сонгож авсан. Тэр таван  хүүхдийн дунд би багтсан юм. Тэгэхэд өвөө маань ихэд баярлаж “За миний охин сайн хичээгээд явж л байгаарай” гэж байв. 
Спортын гимнастикаар нэлээд удаан хичээллэж, овоо зүгширч байтал өвөө намайг Циркийн сургууль дээр дагуулж очоод тэнцвэрийн багш Мөнхбатад шалгуулж, шавь болгосон. Мөнхбат багш намайг гар дээр зогсоож, stoik зэрэг дасгалуудыг хийлгэхийг өвөө хажууд харж зогсоно. Тэгээд “Миний охин чадаж байна шүү. Одоо энийг сур, тэрийгээ анхаар” гэж урам өгөөд, өөрөө ч их баярлаж байж билээ. Ингэж л би анх өвөөдөө хөтлүүлэн циркийн манеженд орж, циркчин болох эхлэл маань тавигдаж байлаа. 

-Анхны тоглолт мартагдашгүй байдаг байх. Ямар үзүүлбэрээр тоглолтод орж байв?
-Бэлтгэл хийж явсаар Циркийн сургуулийн төгсөгч ах эгч нартай хамтран хөлөөр шидэгч (икариские игры) үзүүлбэрт орж, анхны тоглолтоо Циркийн сургууль дээр хийж байсан. Тэр мөч, тэр үзүүлбэрээ эргэн дурсахад үнэхээр сайхан байдаг. Дараа нь Жанчивдорж ахлагчтай сарлагтай акробатын номерт орж улсын наадмаар анхны тоглолтоо хийсэн. Энэ үзүүлбэрээрээ Швейцар улсын “STEY” цирктэй гэрээ хийж, 1991 онд нэг жил тус нүүдлийн циркийн хамт Швейцар орноор тойрон аялан тоглосон.

Швейцарын “STEY” циркэд нэг жил тоглохдоо сарлагуудаа авч явж тоглолт хийхэд хүндрэлтэй, зардал өндөр, байсан тул манай номерыг сарлаггүй тоглохоор гэрээлсэн. Тиймээс үзүүлбэрээ бага зэрэг өөрчилж шидэлттэй акробатын тавилт хийж тоглодог байсан. Олон улсын циркийн тоглолт байсан бөгөөд завсарлагын өмнө олон улсын номерууд тоглож, завсарлагааны дараа Монголын цирк дангаараа орж байсан.

-Монголынхоо төдийгүй олон улсад хүлээн зөвшөөрөгд­сөн үзүүлбэр бол сарлагтай акробат. Эмэгтэй хүнд хэцүү үзүүлбэр шиг санагдсан? 
-Сарлагтай акробат нь дэлхийд ганцхан номер. Миний хувьд энэ номерт ороод Монголдоо цөөхөн тоглолт хийсэн. Газар дээр зогсоод хийдэг трюкүүдийг манеж тойроод явж байгаа сарлагийн нуруун дээр зогсоод хийнэ гэсэн үг л дээ. Улаан, Хангай гээд том эвэртэй хоёр хайнаг байсан. Буруу тооцоолж трюкээ буруу хийвэл эвэр дээр нь унах аюултай. Бэлтгэл сургуулилт хийж байхдаа олон унаж байсан, лонж гээд хамгаалалтын бүстэй, мөн номерын ах нар маань сайн хамгаалдаг байсан тул бэртэлгүй үзүүлбэрүүдээ амжилттай хийдэг байсан. 
Бас тэр үед У-шугийн спорт Монголд дэлгэрч, У-шугийн дугуйланд циркээс 3-4-үүлээ орж суралцаж билээ. Хар хувцастай нинжа дүр болж циркийн үзүүлбэрт орж байсан юм байна.
Циркийн урлагт хөтөлж оруулсан ач охин нь Монголдоо төдийгүй гадаадад циркийн манеженд тоглож явааг харсан бол өвөө минь мөн ч их баярлаж бахархах байсан даа гэж боддог.  

Төгсгөл:
Л.Нацаг 62 насыг наслахдаа ухамсарт амьдралаа Монголын циркийн урлагийн хөгжилд зориулжээ. Өөрийнх нь хүүхдүүд болон ач зээ, олон шавийнхаа сэтгэл зүрхэнд мөнхийн гал асааж үлдээсэн ачтан. 
Түүний хүү Н.Болдбаатар ч ааваасаа өвлөсөн авьяасаа өнгөлж зүлгэн, Монголын циркийн гайхамшгийг уран бүтээлээрээ харуулж, дэлхийд Монголынхоо нэрийг дуурсгасан өөрийн цаг үедээ шилдэг нь байж чадсан морьтон билээ.
Өвөөгөөсөө, ааваасаа уламжлан авсан урлагийн үнэт гал нь ач хүү, ач охиных нь зүрх сэтгэлд, ажил амьдралд асаж дүрэлзсээр өвлөгдөн дамжсаар, уламжлагдан түгээгдсээр байгаа нь энэ гэр бүлийн бахархал юм.  

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин

2023 ОНЫ ХОЁРДУГААР САРЫН 13. ДАВАА ГАРАГ. № 35 (7020)