Төмөрбаатарын БАТСАЙХАН

УИХ-ын гишүүн Г.Дамдиннямтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

“Төр иргэнийхээ өмчтэй байх эрхийг хүндэтгэх ёстой”

-УИХ-ын чуулганаар Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр, тайлан зэрэг асуудлыг хэлэлцэж байна. Гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд гишүүд янз бүрийн үнэлэлт дүгнэлтийг өгч байгаа.  Та Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрыг анх байгуулагдахад парламентын гишүүн байсан.  Тэгэхээр үйл ажиллагааг нь хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг 2020 онд баталсан.  Үндсэн чиглэлийг  парламент яг одоо дүгнэн хэлэлцэж байна. 

Миний хувьд Засгийн газрын хийж хэрэгжүүлж байгаа томоохон төслүүдэд сэтгэл хангалуун байгаа. Тухайлбал, Ганцмод-Гашуунсухайтын төмөр замын хил холболтын төсөл байна. Олон жилийн хугацаанд гацаанд ороод байсан хэлэлцээрийг  хийж, батлуулж чадлаа.

  Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын асуудлуудыг ерөнхийд нь шийдсэн. Мөн Оронатай хийх уран гэрээг хийж, Монгол Улс энэ чиглэлд олон улсад тоглолт хийх боломжийг бүрдүүллээ. Томоохон төслүүдийг хөдөлгөж урагшлуулж чадсан нь том амжилт юм. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Харин хүний эрх, эрх чөлөө, боловсролын чанарын асуудал дээр ахиц дэвшил гарсангүй.  Бодлого нь маш сул байна. Хүний эрхийн асуудал дээр маш их алдаа гаргаж байна. Нэгдлийн улаан бух царайлцгааж байна. Боловсролын чанарыг дээшлүүлэх зорилготой Боловсролын ерөнхий хууль 2023 онд батлагдсан. Энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангах ажил маш сул байна. Би саяхан өөрийн сонгогдсон тойргоороо яваад ирсэн. Орон нутгийн боловсролын салбарынхантайгаа уулзлаа. Багш нар салбарынхаа үйл ажиллагаанд үнэхээр сэтгэл дундуур байна. Цаашид энэ чиглэлд анхаарч ажилламаар байна.

- Үндэсний баялгийн сангийн хуулийг парламент баталсан.  Одоо хэрэгжүүлэх процесс үргэлжилж байна. Ер нь баялгийн сантай холбоотой асуудал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Зарчмын нэг асуудлыг онцолмоор байна.  Үндсэн 12 орд дээр нэмээд 39 ордыг стратегийн ордод бүртгээд тэндээсээ баялгийн сангаа бүрдүүлэх ёстой. Энэ асуудал одоогоос 10-аад жилийн өмнө нь л яригдаж байсан. Гэтэл өнөөдөр ч гэсэн 39 ордоо стратегийн ордод оруулаагүй байна. Яагаад таг дараад хэвтээд байгааг нь мэдэхгүй. Тэр ордуудаа бүртгэж байж, баялгийн сангийн хуулийг хэрэгжүүлэх ёстой. Хувийн хэвшлүүдийн хувьд аль эрт үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд явчихсан байгаа. Тэдэнтэй хэлэлцээрийн ширээний ард сууж байж л асуудлыг шийднэ. Тухайн цаг үед мөрдөгдөж байсан хууль өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа хууль хоёр тэс өөр байгаа. Тэгэхээр  тэр үеийн хууль эрх зүйн орчин болон гэрээ хийж байсан хүмүүс, компаниудын асуудлыг хүндэтгэж үзэхээс өөр арга байхгүй. Яагаад гэвэл хууль буцаж үйлчилдэггүй шүү дээ. Өнөөдөр баталсан хууль 10, 20 жилийн өмнө очиж үйлчлэхгүй гэсэн үг. Цаашид хувийн хэвшлүүд болон хөрөнгө оруулагчдаа аль болох үргээхгүйгээр асуудлыг хэлэлцээрийн замаар ширээний ард сууж шийдэх хэрэгтэй.  Ийм гарц гаргалгааг Засгийн газар олж хэрэгжүүлэх ёстой.   Түүнээс биш бүгдийг нь нийгэмчлээд хурааж аваад байх тухай асуудал байж болохгүй.

-Тэгэхээр ийм хувилбараар Баялгийн сангийн тухай хууль хэрэгжиж чадах болов уу. Тийм итгэл үнэмшил байна уу?

-Асуудлыг ширээний ард сууж шийдүүлэхийн тулд УИХ байгаа.  Монгол Улс бол ардчилсан улс шүү дээ. Хүний эрх, эрх чөлөө, иргэнийхээ өмчтэй байх эрхийг хүндэтгэх ёстой.  Энэ бол бидний үнэт зүйл. Дээр нь манай баялгийн салбарт гадна дотнын хөрөнгө оруулагчид орж ирж ажиллаж байгаа. Тэдний үгийг сонсох ёстой. Орд газрууд дээр нэмэлт рояалти авдаг ч юм уу, аль болох тал талдаа ашигтай хувилбараар асуудлыг шийдэх ёстой. Түүнээс биш зөвхөн хувь эзэмшлийн асуудал яриад бидэнд ямар ашигтай юм.  Мэдэхгүй байна. Ер нь аливаа асуудалд хөрөнгө оруулагч нартайгаа, бизнес эрхлэгчидтэйгээ маш зөв зохистой харьцах ёстой шүү гэсэн зарчмын саналтай байгаа. Манай олон улсын нөхцөл байдал ч амаргүй байна.  Яг ийм цаг үед хөрөнгө оруулагч маш чухал. Манай улсад ердөө гуравхан эх үүсвэрээр мөнгө орж ирж байна.  Нэгдүгээрт, татвар. Хоёрдугаарт, зээл тусламж.  Гуравдугаарт,  хөрөнгө оруулалт юм. Энэ мөнгөөр бид цалингаа тавьж, нийгмийн асуудлаа шийдэж, зарим бүтээн байгуулалтаа хийж байна. Агаарын бохирдолтойгоо тэмцэж, түгжрэлээ шийдэх гэж оролдож байгаа. Шинэ хотуудаа барьж эхэлж байна.  Эдгээр асуудлаа бид ердөө дээрх гурван эх үүсвэрээс бүрдүүлж байна. Харамсалтай нь манай улс хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрээ олигтой нээж өгч чадахгүй байна. Хөрөнгө оруулагчид нэмэгдэж орж ирэхгүй байна. Зориг гаргаад ажиллаж байгаа хөрөнгө оруулагчдаа айлган сүрдүүлэх ажиллагаа л их явагдаж байна. Энэ буруу шүү дээ.  Монгол Улсад орж ирсэн хөрөнгө оруулалт найдвартай байдаг юм, Монгол Улсад хөрөнгө оруулахаар төр засаг нь хамгаалдаг юм гэдэг мессежийг үйл ажиллагаа, явуулж байгаа бодлогоороо дэлхийд өгмөөр байна. Ингэж байж манай улс хөрөнгө оруулалт татна, хөгжинө.

“ХҮН намынхан нэгдлийн улаан бух шиг л байна”

-Та өмнөх парламентад БШУС-ын байнгын хороог даргалж, Боловсролын ерөнхий хуулийг батлуулсан. Хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байгааг та ярилаа.  БШУ-ны сайдын үйл ажиллагаанд ямар дүгнэлттэй байна вэ?

- Манай боловсролын салбарынхан маш хэцүү байна.  Сайд нь ажлаа хийж, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдмөөр байна. Яг үнэндээ П.Наранбаяр сайд  БШУЯ-ыг ХҮН намын хүний нөөцийн яам болгосон. Одоо болих хэрэгтэй. Хаа сайгүй нэгдлийн улаан бух шиг ХҮН намын төлөөлөгчид явж байна.  Тэд багш нар, захирлууд, эрхлэгч, боловсролын газрын дарга нарыг дуудаад  “ХҮН намд элс эсвэл дэмж” гээд явж байна. “Үгүй бол ажлыг чинь авна шүү” гэдэг асуудал хавтгайрч байна. Энийгээ зогсоох хэрэгтэй.  Төрийн өмчит үйлдвэрийн газруудад томилгоо хийж байна. Дэд захирлуудыг томилж байна. Ингэж дураараа дургиж байна. Ажлаа хийхийн оронд ХҮН намынхаа бааз суурийг бэхжүүлэх ажил хийсээр ирлээ. Хоёрдугаарт, бид 2023 онд Боловсролын ерөнхий хуулиар ерөнхий боловсрол сургуулиуд, боловсролын байгууллагуудыг хагас бие даасан санхүүгийн тогтолцоо руу шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, хөдөөгийн сумын сургуульд 10 сая төгрөг гэдэг чинь их мөнгө шүү дээ. Тэр хөрөнгөөр өөрийн олон дотоод асуудлыг шийднэ. Гэтэл орон нутгийн 120 сургуулиас тус бүр арван сая төгрөг татаад, 1.2 тэрбум төгрөгийг өөрийн ашиг сонирхол нэгтэй этгээдийнхээ данс руу хийж байна. Тэр мөнгөөрөө баахан PR хийж, онлайн сургалт явуулсан болоод хууль зөрчөөд яваад байж болохгүй биз дээ. Хуулиа дага, хуулиа биелүүл, боловсролын чанараа өөд нь тат гэж хэлмээр байна. Түүнээс биш ХҮН намаа бэхжүүлэхэд, өөрийнхөө PR-ийг хийхэд төрийн мөнгийг ашиглаад байж болохгүй. Хамтран ажиллаж байсан ашиг сонирхол нэгтэй, найман цуг явсан хүнтэйгээ нийлээд хулгай хийгээд байхаа болио л гэсэн үг. Ийм л байр суурьтай байгаа.

-Хуулийг хэрэгжүүлэх гэхээр дагаж мөрдөх журмууд нь батлагдаагүй гэдэг юм билээ?

- Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилт маш муу байна.  Дагаж мөрдөх журмууд нь батлагдаагүй.  Саяхан байнгын хороон дээр Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх ажлын хэсэг байгуулагдсан. Миний бие ахалж байна. 

Парламент хууль баталдаг түүнийхээ хэрэгжилтийг Засгийн газраас, сайд нараас нэхдэг, шахаж шаардаж ажлыг нь хийлгэх эрх үүрэгтэй. УИХ энэ хууль ёсныхоо дагуу л ажлаа хийгээд явна.

“Улс орны эдийн засаг томроод байдаг,  үр өгөөж нь айлын хаалгаар орохгүй байна”

-УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн захирам­жаар 54 ажлын хэсэг байгуулсан.  Та стандарттай холбоотой асуудлыг хуульчлах ажлын хэсгийн гишүүн. Хууль эрхзүйн чиглэлд ямар шинэчлэл хийх вэ?

-Манай ажлын хэсгийн хамгийн чухал үүрэг бол хуулиас давсан журмуудыг устгах  юм. Аливаа асуудлын стандарт байх вэ гэдгийг үнэн зөвөөр батлаад авчихвал тэр олон журам хэрэггүй болно.  Хуулиар “Стандартаа л мөрд” гэдэг шаардлагыг тавиад өгчих байхгүй юу. Тэгэхээр цаашид салбар бүрд стандартаа  л мөрдөөд явна.  Энэ хэмжихэд ч амар, үнэлэхэд ч амар, дагахад ч амар, тэнд авлига байхгүй,  амар болно л гэсэн үг.  Тэгэхгүй бол нэг дарга нь томилогдож ирээд хуулиас давсан журам батлаад тэрийгээ авлигын эх үүсвэр болгоод байна.  Ийм гажуудал байж  болохгүй. Тэгэхээр УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан Стандартын ажлын хэсгийн хийх ёстой үндсэн ажил бол стандартыг хувийн хэвшилд нь өгөх ёстой.  Стандартыг мөрдүүлдэг хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай болгох ёстой.  Стандартыг бий болгодог, боловсруулдаг, судалдаг, туршдаг, Үндэсний стандарт болгож батлуулдаг тогтолцоог нь ойлгомжтой болгох ёстой юм.  Манай улс одоогоор 6000 гаруй стандарттай. Дэлхийн хамгийн шилдэг стандарттай орон болох Канад улсын хувьд 200 гаруй мянган стандарттай. Ер нь хөгжиж байгаа орнууд болон  хөгжчихсөн орнууд дунджаар 60 орчим мянган стандарттай байдаг. Тэгэхээр манай улс тэр дунджаас 10 дахин цөөн стандарттай байна. Байхгүй байгаа стандартын орон зайг хэрэгтэй хэрэггүй журмууд нөхөөд байна гэсэн үг.  Тэр журмуудын дийлэнх нь хүний эрхийн зөрчилтэй, аливаа асуудлыг завхруулсан, авлигын эх үүсвэр болсон ийм журмууд байна. Хууль дээрээ ч гэсэн журамд заана,  журмаар шийднэ гээд л тусгачихдаг. Гэтэл журмыг нь байгууллагын удирдлага гээд нэг л нөхөр боловсруулдаг.  Тэр нь өөртөө хэрэгтэй, хэсэг бүлэгт ашигтай байдлаар боловсруулаад баталчихдаг.  Тэгэхээр энд гажуудал байгаа биз.  Одоо тэр хэрэгтэй хэрэггүй журмыг  стандартаар орлуулах асуудал яригдах цаг болсон. Манай ажлын хэсэг Канад улсаас тодорхой хэмжээнд туршлага судлаад, өнгөрсөн өдрүүдэд стандартын хэлэлцүүлэг хийсэн.  Одоо хуулийн төсөл бараг бэлэн болж байна. Стандартыг эрс сайжруулах ёстой. Ингэж байж бид өөрчлөлт гаргана.

-Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн ажлын хэсгийг та ахалж байгаа.  Энэ чиглэлд ямар бодлого боловсруулж байна вэ?

-Манай ажлын хэсэг удахгүй хуралдана. Төрийн албанд өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа хуулийн хэрэгжилтэд үнэлгээ, дүгнэлт хийсэн.  Мөн төрийн албан хаагчдаас авсан судалгаа бий. Энэ судалгаануудаа бид хэлэлцэнэ. Ер нь судалгаанаас их сэтгэл дундуур үр дүнгүүд гарсан байна лээ. Хүндээ ээлтэй, авлигагүй, хүнд сурталгүй, хөнгөн шуурхай төрийн алба ямар байх ёстой вэ гэдэгт үнэлгээ дүгнэлт хийнэ.   Ажлаа нэлээд үе шаттайгаар явуулахаар төлөвлөөд байна. Дараагийн нэг асуудал нь хуулийн хэрэгжилтийн асуудал байдаг. Бид зөндөө хууль баталж байна. Сайн сайн концепцтой хуулиуд гарч байгаа. Гэхдээ хамгийн чухал нь дагаж мөрдөх хэрэгжүүлэх, сайд нар нь хэрэгжүүлэх юм шүү дээ.  Улс орны эдийн засаг томроод байдаг. Гэтэл үр өгөөж нь айл өрхийн хаалгаар орохгүй байна шүү дээ. Тэр орох тухай асуудлыг бид ярих ёстой. Үүнд төрийн албаны шинэчлэлийн асуудал маш чухал байна. Стандартын шинэчлэл бас чухал байна. Ингэж байж бид айл өрхүүд рүү, ард иргэдийнхээ халаас руу мөнгийг нь хийх болчхоод байна.  Байгалийн баялгаас орж ирж байгаа орлогоос иргэд хүртэж байх ёстой.  Гэхдээ бэлэн мөнгө тараадаг нь буруу.  Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх чиглэл рүү нь илүү түлхүү анхаарах ёстой.   Татварын багц хуулийн шинэчлэлийг мөн иргэд аж ахуй нэгжүүд маань хүлээж байна. Татвар төлөгчдийнхөө одоо төлж байгаа мөнгө дээр нэмж татвар тавих биш харин ч бууруулах ёстой гэсэн байр суурьтай байна.  Харин татвар төлөхгүй далд эдийн засагт яваад хэсэг дээр  татварын бааз сууриа хэрэгжүүлэх, бүртгэлжүүлэх асуудлыг энэхүү багц хуулийн өөрчлөлтөөр хийх ёстой гэсэн зарчмын байр суурьтай байгаа.  Далд эдийн засгийг авч явахын тулд зардал гарч байгаа шүү дээ. Тэр зардлаа төлж байснаас татвараа шударгаар төлөөд явах нь бизнес эрхлэгчид болон тухайн хүмүүст илүү ашигтай байх хувилбарыг л татварын хуулиар бий болгох ёстой. Ингэж байж бид татвар төлөгчдийнхөө бааз суурийг нээлттэй ил тод болгоно, өргөжүүлнэ. Ингэж байж бид татварын хэмжээгээ бууруулна шүү дээ. Дээр нь төрийн өмчийн компанийн тухай хууль зайлшгүй тусдаа байх ёстой юм байна лээ. Одоо бол хувийн компаниудтайгаа ижилхэн хуулиар зохицуулагдаж байгаа. Гэтэл төр нэг компани байгуулчихдаг тэр нь үр ашиггүй, баахан алдагдалтай.  Баахан хулгай үүсчихсэн яваад байна. Тэгэхээр төрийн өмчийн компаниудыг  олон нийтийн компани болгодог, хувьцаат компани болгодог өөрчлөлтийг хуулиар хийх ёстой. 

-Та д яриандаа Монгол Улс бол ардчилсан улс гэдгийг илүү тодотгосон.  Гэтэл олон улсын байгууллагын сүүлийн үеийн судалгаагаар манай улсын ардчилал уналттай байгааг онцолжээ.  Парламентын гишүүний хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Маш их эмзэглэж байна.  Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа хүний эрхтэй холбоотой ажлууд маш сул байна. Хүний эрхийг хамгаалах, хангах, эрх чөлөөг тунхаглах асуудал дээр гүйцэтгэх засаглал илүү санаачилгатай ажиллах ёстой.  Түүнээс биш нэгдлийн улаан бух хүний эрх зөрчсөн хуулиуд ярьдгаа, салбарын яам нь оруулж ирдгээ салбарын яам нь болих хэрэгтэй. 

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ ДӨРӨВДҮГЭЭР САРЫН 2. ЛХАГВА ГАРАГ. № 60 (7557)