З.БАТЦЭЦЭГ, Т.САЙХАН

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна.

Энэхүү төрийн айлчлал нь Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа хэрэгжиж буй  айлчлал юм. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гаргах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх зэрэг өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Мөн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулах Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдийг байгуулна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс нь 1992 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон билээ.

К.Токаев гэж хэн бэ?

Касым-Жомарт Токаев 1953 оны тавдугаар сарын 17-нд Алматы хотод төрсөн. Их жузын Жалайр овгийн хүн. Касым нь өгөөмөр гэсэн утгатай араб, Жомарт нь эрэлхэг, зоригтой гэсэн утгатай казах үг юм. Түүний аав Кемел Токаев нь казахын сэтгүүлч, зохиолч. "Цэрэг орхисон", "Үүргүй шувуу" романаараа алдартай нэгэн. Токаевын ээж Турар Шабарбаева Алма-Атагийн гадаад хэлний багшийн сургуульд ажиллаж байжээ.

Казахстаны ирээдүйн ерөнхийлөгч Алматы хотын 25 дугаар гимназид франц хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги төгсжээ. 1975 онд К.Токаев  Москвагийн ОУХДС төгссөн. Тэрээр Хятад дахь ЗХУ-ын Элчин сайдын яаманд төгсөлтийн өмнөх дадлагаа хийж, АНУ-ын ирээдүйн ерөнхийлөгчид болох аав, хүү Жорж Буш нартай уулзсан гэдэг.  1992 онд К.Токаев ОХУ-ын ГХЯ-ны Дипломат академийг төгсөж, 1998 онд “Казахстаны гадаад бодлого дахь Ази Номхон далайн орнууд” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Улс төрийн шинжлэх ухааны доктор. 2001 онд ОХУ-ын ГХЯ-ны Дипломат академид “Дэлхийн шинэ дэг журам үүсэх үеийн Бүгд Найрамдах Казахстан улсын гадаад бодлого” сэдвээр диссертацаа хамгаалсан.

1989 онд ЗХУ-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Михаил Горбачев Хятадад 30 жилийн дараа хийсэн анхны айлчлалын үеэр К.Токаев орчуулагч нарын нэг байв.  Үүний дараа ЗХУ задран унасны дараа К.Токаев Казахстанд буцаж ирээд Гадаад хэргийн дэд сайдаар томилогдсон.

1992 онд Казахстаны Гадаад хэргийн дэд сайдын зэрэгтэй К.Токаев Москвад хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан бүгд найрамдах улсуудын цөмийн статусын асуудлаар хэлэлцээ хийжээ. "Гэрэл ба сүүдэр" номондоо тэрээр улстөрч Киев, Минскийн мэргэжил нэгт нөхдөдөө Москвагийн гуйлтад автахгүй, цөмийн статусаасаа татгалзахгүй байхыг итгүүлсэн гэж бичжээ. Үүний үр дүнд Казахстан, Украин, Беларусь цөмийн зэвсгийг "түр зуур эзэмших" статусыг авсан. К.Токаев хэлэхдээ, "Энэ нь олон улсын тавцанд анхны алхмаа хийж буй Казахстаны дипломатын хувьд чухал амжилт байсан" бөгөөд Казахстанд НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл дэх "бүх нөлөө бүхий улсуудтай цаашдын хэлэлцээ хийх замыг шинэ статус нээж өгсөн гэжээ. 1993 онд Токаев Казахстаны ГХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайдаар дэвшиж, 1994 онд Бүгд Найрамдах Улсын Гадаад хэргийн яамыг удирдаж байжээ.1999 оны гуравдугаар сард тэрээр Казахстаны Ерөнхий сайдын орлогч, мөн оны аравдугаар  сард Ерөнхий сайд болжээ.

Улмаар 2013 оны аравдугаар сарын 16-нд К.Токаев дахин Казахстаны парламентын сенатын дарга болж, НҮБ дахь албан тушаалаа орхисон. К.Токаев парламентын дээд танхимын даргын хувьд Казахстаны хууль тогтоох үйл явцыг сайжруулахыг уриалав. К.Токаев хуулиуд нь ихэвчлэн төрийн хөгжлийн тодорхой чиг хандлагыг дагахад бус харин түр зуурын асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэгддэг гэж тэмдэглэв. Мөн онд К.Токаев иргэдээ баяр ёслолын үеэр үрэлгэн, сүр жавхлантай байдгийг буруушааж, казахуудыг хөрш зэргэлдээх бусад ард түмнүүдээс (узбек, туркмен) үлгэр дуурайлал авч, үндэсний уламжлалын дагуу баярыг тэмдэглэхийг уриалав.

2019 оны гуравдугаар сарын 19-ний өдөр Нурсултан Назарбаев ерөнхийлөгчийг өөрийн хүсэлтээр огцруулах тухай зарлигт гарын үсэг зурсан бөгөөд түүний үндсэн албан тушаал нь Казахстаны Аюулгүйн зөвлөлийн дарга байв. К.Токаев гуравдугаар сарын 20-нд парламентын хоёр танхимын хамтарсан хуралдаанаар Сенатын даргын хувьд төрийн тэргүүний албан тушаалд орлоо. Үүний дараахан К.Токаев Астана хотыг Нур-Султан хот болгон өөрчлөх, мөн Казахстаны анхны ерөнхийлөгчийн нэрийг тус улсын хотуудын төв гудамжны нэрээр мөнхжүүлэх саналыг гаргажээ. К.Токаев ерөнхийлөгч болсноосоо хойш Назарбаевын ололт амжилтыг нэг бус удаа магтаж байсан. Тэрээр өмнөх Ерөнхийлөгчөө “Казахстаныг нэр хүндтэй улс болгосон, цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх, ерөнхий зэвсгийг хураах олон улсын хөдөлгөөний удирдагч болгосон дэлхийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн удирдагч” хэмээн нэрлэжээ.

К.Токаев албан тушаалаа авсныхаа дараа хийсэн анхны гадаад айлчлал нь ОХУ-д хийсэн айлчлал байв. К.Токаевыг 2020 онд Н.Назарбаевын бүрэн эрхийн хугацаа дуустал ерөнхийлөгч хэвээр байна гэж таамаглаж байсан ч дөрөвдүгээр сарын 9-нд К.Токаев Ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгуулийг 2019 оны зургадугаар сарын 9-нд товлон зарлав.

Тэрээр эдгээр сонгуульд “Нур Отан” намаас нэр дэвшиж, 70.96 хувийн санал авч ялалт байгуулсан юм. 2019 оны зургадугаар сарын 12-нд К.Токаев тангараг өргөж, ерөнхийлөгчийн албан тушаалдаа орсон.

Украин дахь цэргийн ажиллагааны талаарх байр суурь

Орос Украинд цэргийн тусгай ажиллагаа явуулсны дараа К.Токаев талуудыг энхийн хэлэлцээнд уриалж, Казахстанаас зуучлахыг санал болгов. 2022 онд цэргийн ажиллагаа эхэлж, есдүгээр сард хэсэгчилсэн дайчилгаа зарласны дараа Казахстан руу оросуудын шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдсэн. Бүгд Найрамдах Улсын Хөдөлмөрийн яамны мэдээлснээр 2022 оны арваннэгдүгээр сарын эцэс гэхэд тус улсад 100 мянга орчим Оросын иргэн байна. К.Токаев засгийн газарт нүүж буй хүмүүсийг дэмжих, "тэднийг асран хамгаалах, аюулгүй байдлыг нь хангах" талаар шаардлагатай арга хэмжээг боловсруулахыг үүрэг болгов.

Дотоодын бодлого, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт

2022 оны дөрөвдүгээр сард К.Токаев эрх баригч Аманат (хуучнаар Нур Отан) намаас гарсан. Зургадугаар сард К.Токаев төрийн тэргүүний дэргэд шинэ зөвлөлдөх, зөвлөх байгууллага болох Үндэсний Курултай байгуулах тухай зарлигт гарын үсэг зурав. Олон нийтийн итгэлцлийн үндэсний зөвлөлийн оронд шинэ бүтэц бий болсон. Мөн сард ерөнхийлөгчийн зарлигийн дагуу Казахстанд Абай, Жетысу, Улытау гэсэн гурван шинэ бүс гарч ирэв. Тэд Зүүн Казахстан, Алма-Ата, Караганда мужаас тус тус тусгаарлагдсан байна. Мөн 2022 оны зургадугаар сарын 5-ны өдөр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар бүх нийтийн санал асуулга болж, оролцогчдын 77.18 хувь нь батлахыг дэмжсэн байна. Энэхүү өөрчлөлт нь Казахстаны Ерөнхийлөгчийг бүрэн эрхийнхээ хугацаанд улс төрийн намын гишүүн байх эрхийг, ойрын төрөл төрөгсөд нь "улс төрийн төрийн албан хаагч, төрийн өмчийн салбар нэгжийн дарга" гэсэн албан тушаал хаших эрхийг хассан байна.

2022 оны есдүгээр сарын 1-нд К.Токаев ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгууль зарлаж, тус улсад томоохон шинэчлэл хийхээ зарлав. Тодруулбал, тэрээр Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг нэг жилээр хязгаарлаж, дахин сонгогдохыг хориглохыг санал болгосныг К.Токаев “Казахстанд ардчиллыг хөгжүүлэх, түүнийг дэвшилтэт улс болгон шинэчлэхэд бодит амжилт” гэж нэрлэжээ. Төрийн тэргүүн мөн 2022 оны нэгдүгээр сард болсон үймээнд оролцогчдод өршөөл үзүүлэх санал гаргасан.

2022 оны арваннэгдүгээр сарын 20-нд болсон Ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгуульд Токаев нийт сонгогчдын 81.31 хувийн санал авчээ. Түүний гол өрсөлдөгч, Үндэсний хурлын депутат Жигули Дайрабаев 3.42 хувийн санал авчээ. Арваннэгдүгээр сарын 26-нд Токаев ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа албан ёсоор хүлээж авлаа. К.Токаев Казахстан улс "хүчтэй парламенттай ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улсын тогтолцоо" руу шилжсэн гэж мэдэгдсэн байв.

К.Токаев ба казах хэл

Казахстаны Үндсэн хуулийн 7-д казах хэлийг төрийн хэл гэж үздэг бол төрийн байгууллага, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудад орос хэлийг албан ёсоор ашигладаг. 2022 оны мэдээллээр хүн амын 80 гаруй хувь нь казах хэлээр ярьдаг, бараг 50 хувь нь өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэдэг. К.Токаев тус улсын бүх оршин суугчдыг казах хэл сурахыг уриалж, "бусад хэл, ялангуяа орос хэл дээр" ямар нэгэн хязгаарлалт байгааг үгүйсгэв. Тэрээр 2023 онд “Төрийн хэл сураагүй, зохих хэмжээнд ярьдаггүй иргэд ямар ч тохиолдолд хохирох ёсгүй” гэж мэдэгдсэн. Үүний зэрэгцээ, мөн оны аравдугаар сард Казахстаны Засгийн газар 2023-2029 оны төрийн хэлийг хөгжүүлэх үзэл баримтлалыг баталж, тус улсын төрийн албан хаагчид казах хэлийг мэддэг байх ёстой гэв.

Хувийн амьдрал

Токаев нэг хүүтэй. 2011 онд К.Токаевыг НҮБ-д ажиллаж байх үед түүний эхнэр Женев дэх НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн эвлэлийн хүндэт ерөнхийлөгч байжээ. 1984 онд тэд Тимур хэмээх хүүтэй болжээ. Тэрээр ОХУ-ын ГХЯ-ны Дипломат академид Улс төрийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрээр газрын тосны бизнес эрхэлдэг бөгөөд өвөө Кемел Токаевын нэрэмжит буяны санг тэргүүлдэг. К.Токаев эрүүл амьдралын хэв маягийг баримталдаг. Уран зохиол, улс төрийн уран зохиол, дурсамж ном унших дуртай. Тэрээр ширээний теннис тоглодог ажээ.  Токаев Казахстаны ширээний теннисний холбооны ерөнхийлөгчөөр 13 жил ажилласан. Англи, Хятад, Орос, Франц хэлээр ярьдаг. 2022 онд К.Токаев "The Muslim 500" судалгаагаар дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий 500 мусульманчуудын тоонд багтжээ. Энэхүү чансааг Йорданд төвтэй Хатан хааны Исламын стратегийн судалгааны төв гаргадаг юм.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 29. мягмар ГАРАГ. № 29 (7453)